Zespół wyniszczenia nowotworowego
2019-08-30
Beata Stypuła-Ciuba, lekarz medycyny jest koordynatorem Oddziału Medycyny Paliatywnej Centrum Onkologii w Warszawie, gdzie prowadzi Poradnię Przeciwbólową i Medycyny Paliatywnej, wspierając od kilkunastu lat pacjentów w walce o lepszą jakość życia w chorobie nowotworowej.
Pacjenci leczeni z powodu choroby nowotworowej skarżą się na wiele objawów fizycznych, które towarzyszą chorobie na każdym etapie jej zaawansowania. Przyczyną ich występowania może być sama choroba nowotworowa oraz zastosowana terapia onkologiczna – operacja, radioterapia, chemioterapia. Do najbardziej uciążliwych należą nudności, wymioty, ból, duszność, znużenie, utrata apetytu, spadek masy ciała oraz zaparcia. Brak apetytu i spadek masy ciała specyficzny dla choroby nowotworowej określany jest jako zespół kacheksja – anoreksja czy inaczej jako zespół wyniszczenia nowotworowego.
Poza brakiem apetytu i chudnięciem zaobserwowano u pacjentów onkologicznych równocześnie hipermetabolizm białek, tłuszczy i cukrów. Co to oznacza?
Hipermetabolizm to nic innego jak znacznie przyspieszone spalanie i zużywanie białek, tłuszczów i cukrów przez organizm. W zespole kacheksja-anoreksja jednocześnie z tym szybszym spalaniem białek, tłuszczów i cukrów pacjent nie wykazuje zapotrzebowania na jedzenie, a więc uzupełnianie spalonych substancji. Nie należy sądzić, że to sam nowotwór „zjada” pacjenta i można go „zagłodzić”. Taka postawa może doprowadzić do zagrożenia życia, a nawet śmierci z powodu wygłodzenia. Szybsze spalanie potrzebnych do życia substancji jest spowodowane z jednej strony koniecznością wytworzenia energii na walkę organizmu z chorobą, a z drugiej strony działaniem samego nowotworu, który przyspiesza ten proces i jednocześnie wywołuje u chorego zaburzenia łaknienia. Do tego stopnia, że pacjent nie chce nic jeść lub je minimalnie. Choroba nowotworowa wiąże się z ciągłym procesem zapalnym. To nic innego jak stała walka organizmu z obcym, nowym tworem, do której potrzebne są siły i energia. Bez stałego dostarczania żywności, jedzenia bogatego w białko, tłuszcze i cukry nie będzie to możliwe.
Co zatem może zrobić pacjent? Po pierwsze – ZAUWAŻYĆ problem i zgłosić go lekarzowi.
Jeśli pacjent lub rodzina zauważyli, że:
• u chorego w ciągu ostatnich 3 miesięcy nastąpił spadek wagi w granicach 5% (np. z wagi 65-70 kg do wagi 60-65 kg)
• chory nie ma apetytu
• nie smakują mu ulubione potrawy
• zaspokaja głód małymi porcjami
• jest senny, znużony i osłabiony
powinni zgłosić te objawy swojemu lekarzowi onkologowi.
Współczesna medycyna przewiduje zastosowanie leków na receptę, które poprawią apetyt i wpłyną na masę ciała, przez co zahamują lub spowolnią rozwój choroby.
Szybka diagnoza zespołu kacheksja-anoreksja to szansa na lepszą jakość leczenia i lepszą jakość życia. Zgłoszenie przez pacjenta lub rodzinę powyższych objawów i szybkie zdiagnozowanie przez lekarza zespołu pozwala na natychmiastowe rozpoczęcie leczenia farmakologicznego np. z zastosowaniem progestagenów (octan megestrolu np. Megalia), dzięki czemu można spowolnić ten proces i nie dopuścić do zaawansowanej kacheksji, w której pogorszenie rokowań prowadzi do uniemożliwienia dalszego leczenia.
Nie należy bagatelizować czy ukrywać faktu zaburzeń łaknienia, chudnięcia, osłabienia i innych objawów. Chorzy onkologiczni zbyt łatwo akceptują fakt, że: musi boleć, mogę nie mieć apetytu, mogę być osłabiony, mogę gorzej wyglądać, przecież to normalne, że tak schudłam. Nic bardziej mylnego. Wszystkie zacytowane właśnie wypowiedzi świadczą o tym, że problem jest bagatelizowany i sam pacjent opóźnia możliwość rozpoczęcia leczenia kacheksji. Sytuacja ta prowadzi do osłabienia organizmu i niedożywienia, a w konsekwencji do braku sił do walki z chorobą. Im dłużej trwa ten stan, im później pacjent zgłosi objawy, tym bardziej organizm jest wyniszczony i tym trudniej o pomoc. Niestety, konsekwencje zespołu kacheksja-anoreksja u pacjentów onkologicznych są poważne – niedożywienie i osłabienie organizmu uniemożliwia zastosowanie niektórych terapii, eliminuje dostęp do procedur i zabiegów medycznych. Osłabienie odporności i zmniejszenie sił witalnych prowadzi do zwiększenia ilości różnych infekcji, a w ich konsekwencji wystąpienia kolejnych innych poważnych chorób, jak na przykład zapalenia płuc. Stopniowo pojawia się zmniejszenie siły mięśniowej, osłabienie, łatwe męczenie się. Dochodzi do spadku odporności. Występują cechy niedokrwistości, leukopenia, neutropenia i hipoalbuminemia. Konsekwencją są trudno gojące się rany i odleżyny oraz obrzęki. Pacjenci gorzej tolerują leczenie onkologiczne, częściej pojawia się nietolerancja leków, które trzeba odstawić. Jeśli ten stan trwa dłużej chorzy wymagają konsultacji lekarskich oraz hospitalizacji celem uzupełnienia elektrolitów i nawodnienia lub wręcz dożylnego podawania leków w warunkach szpitalnych.
Zdiagnozowanie zespołu kacheksja – anoreksja przez lekarza umożliwia natychmiastowe wdrożenie standardowej terapii. Obejmuje ona leczenie farmakologiczne połączone z odpowiednimi zaleceniami dietetycznymi.
Leczenie farmakologiczne polega na przyjmowaniu przez pacjenta raz dziennie leków poprawiających apetyt, a co za tym idzie sprzyjających przyswajaniu spożywanych białek, cukrów i tłuszczów, witamin i innych mikroelementów. W konsekwencji poprawia się waga pacjenta, wzrasta jego odporność, poprawia się aktywność ruchowa i samopoczucie. Z rozpoczęciem leczenia nie należy zwlekać, im bowiem bardziej zaawansowany jest zespół kacheksja- -anoreksja tym trudniej, nawet ze wsparciem farmakologicznym i dietetycznym o poprawę jakości leczenia i jakości życia.
Lekiem o takim działaniu jest standardowo stosowany octan megestrolu, który obok pobudzania apetytu działa przeciwzapalnie, co w walce z chorobą nowotworową okazuje się działaniem kluczowym dla poprawienia wyników leczenia. Lek dostępny jest w postaci zawiesiny o smaku cytrynowym, która pobudza ślinianki i już od początku leczenia stymuluje pacjenta do odczuwania apetytu. Jednakże działanie tego leku, choć skuteczne, nie jest natychmiastowe. Na pierwsze efekty pobudzenia łaknienia należy zaczekać kilka dni. Sama terapia jest przewlekła – czyli dopóki pacjent może przyjmować lek i ma to pozytywny skutek, dopóty terapia jest kontynuowana. Minimalny czas trwania leczenia to 2 miesiące. Zaprzestanie przyjmowania leku po tym czasie spowoduje ponowną utratę apetytu i powrót do nasilenia objawów wyniszczenia nowotworowego. Dlatego zaleca się kontunuowanie terapii tak długo, jak to możliwe.
Na pytania pacjentów czy można przyjmować octan megestrolui jednocześnie pić odżywki kupione w aptece odpowiadam tak: nie ma żadnych przeciwwskazań ze strony octanu megestrolu. Jest to lek onkologiczny przebadany na tysiącach pacjentów na całym świecie. Badania te dowiodły nie tylko jego skuteczności, ale i bezpieczeństwa. Podejmowano także próby leczenia zespołu kacheksja-anoreksja innymi lekami oraz wielonienasyconymi kwasami tłuszczowymi omega-3. Brak jednak dowodów na skuteczność stosowanego leczenia. European Palliative Care Research Collaborative rekomenduje do przewlekłego leczenia zespołu wyniszczenia octan megestrolu.
Nie ma uniwersalnej diety dla chorych na nowotwory. Eksperci są zgodni – taka dieta ma pokryć duże zapotrzebowanie na energię, jakiej potrzebuje pacjent.
Zaleca się, aby dieta zawierała:
• mięsa: ryby, mięso kurczaka, królika, młodą wołowinę, cielęcinę,
• nabiał i jego przetwory: mleko, jogurt, budynie, twaróg, mleko w proszku jako dodatek do zup, sosów i kisieli, omlety, jaja,
• owoce i warzywa: suszone owoce, orzechy, nasiona np. słonecznika, produkty sojowe, pomidory, kalafiory, marchew, dynię, boćwinę,
• sałatę, szpinak, buraki, pory, pietruszkę, jabłka, banany, brzoskwinie, winogrona, wiśnie, owoce jagodowe, porzeczki, maliny, truskawki, cytrusy (z wyjątkiem grejpfrutów)
• kasze, ciemne makarony, ryż brązowy,
• pieczywo: ciemne, razowe.
W jaki sposób przyrządzać potrawy?
Najlepiej poprzez gotowanie, a zwłaszcza na parze, pieczenie w folii aluminiowej i na ruszcie.
Zaleca się usuwać pestki i skórki, a w przypadku trudności w połykaniu – przecierać lub miksować potrawy przed podaniem. Małe porcje ulubionych produktów warto przygotować wcześniej i przechowywać do natychmiastowego spożycia. Jeżeli spożywanie produktów stałych nie jest możliwe lub jest utrudnione warto stosować zupy, dietę przecieraną, mleko, soki. Jak często jeść? Zaleca się, aby chory przyjmował około 5 posiłków dziennie. Śniadanie złożone z owoców, budyniu czy kisielu traktowane jest jak pełen posiłek. Jeśli obserwuje się szybkie nasycenie małą porcją jedzenia nie należy nalegać na dokończenie posiłku. Dobrym rozwiązaniem jest pozostawienie w zasięgu ręki owoców, po które chory będzie mógł sięgnąć między posiłkami.
Zdecydowanie odradzane jest podawanie jedzenia typu fast-food i odgrzewanie gotowych posiłków.
Nie należy również nalegać na jedzenie. Walka nad talerzem potęguje negatywne nastawienie chorego. Pacjenci bowiem często nie czują smaku potraw, nasycają się małymi porcjami, mają trudności w połykaniu.
Odradzane produkty i potrawy to zasmażki, śmietana, masło i smalec, kapusta i seler oraz słodycze, cukier i alkohol. Wspominany powyżej cukier, jakiego potrzebuje organizm do produkcji energii jest lepszy jeśli pochodzi z owoców i warzyw (ziemniaki).
Zastosowanie diety wraz z leczeniem farmakologicznym octanem megestroluspowoduje przyrost masy ciała, poprawę apetytu, zmniejszy stan osłabienia i wpłynie na mniejszą ilość stanów zapalnych – poprawi jakość życia chorego.
GPO 9/2014
Autor tekstu:
