Rola koordynatora w nowoczesnym systemie opieki onkologicznej
2020-03-31
Narodowa Strategia Onkologiczna zakłada objęcie do końca 2024 roku 100% pacjentów skoordynowaną opieką onkologiczną. Bez profesjonalnych koordynatorów osiągnięcie tego celu nie będzie możliwe. O tym kim jest koordynator leczenia onkologicznego, jakie są jego zadania, jak powinien być przygotowany do pełnienia swojej funkcji, rozmawiamy z Aleksandrą Kita – Koordynatorem Leczenia Onkologicznego, która koordynacją zajmuje się zarówno zawodowo (specjalista w Szpitalu Uniwersyteckim im. K. Marcinkowskiego w Zielonej Górze Sp. z o.o.) jak i naukowo (doktorantka w Instytucie Socjologii w Uniwersytecie Zielonogórskim).
–Kim jest koordynator?
–Z definicji koordynator to osoba koordynująca jakieś działania, administrator, menedżer, dysponent. W odniesieniu do polskiego systemu ochrony koordynator to osoba, która odpowiada za koordynację leczenia onkologicznego. Dobrze przygotowani do pełnienia tej funkcji koordynatorzy powinni wykazywać się ponadprzeciętnym zaangażowaniem w pracę, odpowiedzialnością, znajomością licznych i ulegających ciągłym zmianom przepisów oraz orientacją w wielu zagadnieniach związanych z ochroną zdrowia. Powinni także posiadać wiedzę z zakresu medycyny, na poziomie umożliwiającym im swobodne poruszanie się w środowisku onkologicznym. Ponadto osoby pełniące tę funkcję powinny cechować się wysoką kulturą osobistą, empatią, ale jednocześnie asertywnością, umiejętnością rozwiązywania konfliktów i radzenia sobie ze stresem. Koordynator to osoba, która czuwa nad procesem zintegrowanej opieki nad pacjentem onkologicznym. Koordynatora można zatem traktować jako swoistego menedżera, którego działania zabezpieczają interes zdrowotny powierzonych jego opiece pacjentów przy wykorzystaniu zasobów ochrony zdrowia i innych sektorów, np. pomocy społecznej.
–Dlaczego koordynator jest tak ważny w obszarze onkologii?
–Jak podkreśla to większość pacjentów onkologicznych skuteczne leczenie raka w naszym kraju zależy nie tylko od samego leczenia, ale także od umiejętności poruszania się w skomplikowanym systemie ochrony zdrowia. Jest to trudne zwłaszcza dla osób starszych, samotnych, z mniejszych miejscowości. Takie osoby nie radzą sobie z funkcjonowaniem w instytucjach ochrony zdrowia, z przejściem z jednego etatu opieki do kolejnego, a jednym z najczęstszych problemów, na jaki wskazują, jest brak koordynacji działań różnych instytucji w systemie opieki zdrowotnej. W przypadku pacjentów z chorobą nowotworową jest to także problem kluczowy, ponieważ brak koordynacji procesu diagnostyki i leczenia może być dramatyczny w skutkach, gdyż o rokowaniu chorego decyduje głównie stopień zaawansowania choroby w chwili jej zdiagnozowania i wczesne rozpoczęcie terapii dające szansę na wyleczenie lub długoletnie przeżycie. W szybkim przejściu przez ścieżkę diagnostyki i leczenia onkologicznego miał – w intencji twórców pakietu onkologicznego – pomóc właśnie koordynator. Pacjenci onkologiczni potwierdzają, że dzięki interwencji koordynatorów ich leczenie przebiega o wiele sprawniej, gdyż mogą za pośrednictwem lub przy wsparciu koordynatorów załatwić wiele spraw, z którymi trudno byłoby im samodzielnie sobie poradzić.
–Jakie jest miejsce koordynatora w systemach opieki onkologicznej w Polsce i w innych krajach?
–W 2015 r. do polskiego systemu ochrony zdrowia wraz z pakietem onkologicznym została wprowadzona funkcja koordynatora leczenia onkologicznego. Po pięciu latach działania tego rozwiązania, sytuacja koordynatorów nadal nie jest jasno określona, nie wypracowano jednolitego modelu tego stanowiska. Jednakże coraz częściej podkreśla się ważną, wzrastającą rolę koordynatora leczenia onkologicznego oraz dostrzega potencjał tej nowej w polskim systemie ochrony zdrowia funkcji. Z punktu widzenia pacjenta najważniejsze jest to, że obecnie koordynator w większości placówek koordynuje plan leczenia pacjenta ustalony przez konsylium, dba o kompletność dokumentacji, a przede wszystkim udziela pacjentowi wszystkich niezbędnych informacji i wyjaśnień. Optymalnym dla pacjentów rozwiązaniem jest jednak wprowadzenie koordynatorów już na etapie diagnostyki onkologicznej, gdyż to właśnie ten etap ścieżki pacjenta onkologicznego związany jest z licznymi problemami organizacyjnymi, w rozwiązaniu których nieoceniony może być właśnie koordynator. Zwróćmy uwagę również na fakt, że choć koordynatorzy w swojej pracy pomagają przede wszystkim pacjentom, to odciążają także pozostały personel medyczny, zwłaszcza w zakresie pracy organizacyjnej i administracyjnej. Jednym z wyzwań stojących przed projektantami polityki zdrowotnej jest zapewnienie odpowiedniej ilości kadry medycznej, co wiąże się z koniecznością rozbudowy systemu kształcenia lekarzy i pielęgniarek, ale także innych specjalistów w dziedzinach mających zastosowanie w ochronie zdrowia. Zachodzące zmiany są okazją do zwrócenia uwagi na konieczność odciążenia lekarzy, poprzez wzmocnienie personelu odpowiedzialnego za organizację i koordynację leczenia. Mimo, że istnieją przykłady świetnie zorganizowanej opieki onkologicznej, z której słynie między innymi Izrael, nie wszystkie rozwiązania nadają się do implementacji w polskie warunki. Warto jednak zwrócić uwagę np. na angielski system ochrony zdrowia, gdzie stworzono modelową ścieżkę leczenia onkologicznego, do której zresztą nawiązuje polski pakiet onkologiczny. Obejmuje on schemat diagnostyczno-leczniczy od diagnozy poprzez leczenie aż po opiekę w fazie pochorobowej. W Stanach Zjednoczonych, Francji czy Norwegii od lat standardem jest prowadzenie pacjenta wg spersonalizowanego planu leczenia onkologicznego. W państwach tych działają zespoły specjalistów (multidisciplinary team), będące odpowiednikami polskich wielodyscyplinarnych zespołów terapeutycznych. W skład takiego zespołu wchodzi również osoba prowadząca pacjenta (keyworker), którą jest w tej chwili koordynator leczenia onkologicznego. Warto zauważyć, że duże ośrodki onkologiczne w Polsce, np. Wielkopolskie Centrum Onkologii, od lat mają w swoich strukturach komórki zajmujące się koordynacją pracy zespołów interdyscyplinarnych. Sekcje te odpowiadają zarówno za organizację konsylium jak i prowadzenie pacjenta.
–Jakie są więc założone i rzeczywiste funkcje koordynatora leczenia onkologicznego w polskim systemie ochrony zdrowia?
–W polskim systemie nie ma wzorcowego modelu, na którym można by oprzeć ewentualne schematy działalności koordynatorów, dlatego szpitale wypracowywały własne zasady i przypisały koordynatorom odmienne, często bardzo różne role. Koordynator został wprowadzony do systemu ochrony zdrowia wraz z pakietem onkologicznym, w sytuacji gdy w większości polskich szpitali nastąpiło zatarcie różnic między funkcją koordynatora sprawującego opiekę nad pacjentem onkologicznym a funkcją organizatora i koordynatora pracy wielodyscyplinarnych zespołów terapeutycznych, czyli tzw. konsyliów, które również w tym czasie stały się obligatoryjne dla świadczeniodawców przystępujących do tzw. szybkiej terapii onkologicznej. Koordynatora utożsamiono także z osobą odpowiedzialną za proces wdrażania i implementacji pakietu onkologicznego w placówce. Ponadto na etapie wchodzenia w życie pakietu onkologicznego pojawiły się tendencje, aby scedować na koordynatorów liczne obowiązki stanowiące rezultat wdrażania pakietu. W rzeczywistości w polskich szpitalach środowisko pracy koordynatorów i zakres ich obowiązków zawodowych nie zostały dostatecznie sprecyzowane. Adaptacja tej funkcji do polskiego systemu ochrony zdrowia okazała się dużym wyzwaniem przede wszystkim dla osób, które podjęły się jej pełnienia. Rola koordynatora leczenia onkologicznego została niejednokrotnie zniekształcona w stosunku do założeń. W niektórych szpitalach z koordynatorów zdjęto ich podstawowy obowiązek, polegający na koordynacji procesu leczenia, na rzecz wykonywania czynności administracyjno-biurowych, co sprowadziło pracę części koordynatorów do zadań sekretarki medycznej. Problemem dla wielu koordynatorów była kwestia koordynacji leczenia pacjentów cierpiących na nowotwory hematologiczne. Liczne placówki hematologiczne zrezygnowały ze zgłaszania pacjentów na konsylium, tym samym z pomocy koordynatorów. W 2017 roku wraz ze zmianami w pakiecie onkologicznym, dotyczącymi między innymi składu konsylium dla pacjentów z nowotworami krwi, hematolodzy zaczęli organizować własne konsylia, a funkcję koordynatora obejmowali w większości placówek lekarze prowadzący pacjenta. Nie jest to rozwiązaniem problemu, ponieważ nie zapewnia właściwej koordynacji pacjentów, a dla lekarzy jest dodatkowym obciążeniem.
–Co istotne, w chwili wejścia w życie Szybkiej Terapii Onkologicznej koordynatorzy nie dysponowali żadnym przygotowanym na ich potrzeby programem informatycznym. Firmy zewnętrzne natychmiast zorientowały się w występującej w tym zakresie luce i oferowały szpitalom wysokopłatne programy informatyczne, które nie służyły celowej koordynacji indywidualnego planu leczenia, natomiast korelowały z elektroniczną wersją karty diagnostyki i leczenia onkologicznego, niezbędną w rozliczeniu tego świadczenia przez NFZ.
–Wreszcie istotny wątek, dotyczący płatności za koordynację. Nieuwzględnienie w pakiecie onkologicznym finansowania koordynacji procesu szybkiej diagnostyki i leczenia onkologicznego, jest powodem, dla którego niechętnie tworzy się nowe stanowiska pracy dla koordynatorów. Należałoby rekompensować szpitalom koszty poniesione na opłacanie etatów koordynatorów. Koordynacja mogłaby być rodzajem świadczenia albo powinna być przewidziana jako forma dodatku za każdego pacjenta objętego opieką koordynatora, tak by szpitalom opłacało się zatrudniać koordynatorów. Istnieje pilna potrzeba uregulowania tej kwestii.
–W ostatnim czasie rośnie zapotrzebowanie na pracę osób koordynujących leczenie i pomagających pacjentom w zarządzaniu własnym zdrowiem, i to nie tylko w zakresie onkologii. Dlatego należy precyzyjnie określić zakres obowiązków koordynatora i zaproponować powszechnie akceptowany model tej funkcji, tak by pełniące ją osoby zajmowały się tym, do czego zostały powołane.
–Jakie zadania powinien wykonywać koordynator?
–Koordynator jest dedykowany pacjentowi. Nadrzędnym zadaniem koordynatora leczenia onkologicznego jest koordynacja indywidualnego planu leczenia onkologicznego i udzielanie wszechstronnego wsparcia pacjentom. Do podstawowych obowiązków koordynatora należy w tej chwili koordynowanie realizacji planu leczenia onkologicznego pacjenta ustalonego przez wielodyscyplinarny zespół terapeutyczny, udzielanie pacjentowi informacji o planowanych etapach leczenia onkologicznego określonego w harmonogramie ustalonym przez wielodyscyplinarny zespół terapeutyczny, wspieranie pacjenta informacyjnie i organizacyjnie, organizowanie współpracy między podmiotami w ramach kompleksowej opieki nad pacjentem, czuwanie nad kompletnością dokumentacji medycznej oraz przekazanie karty DiLO po jej zamknięciu do lekarza POZ. Jak pokazuje analiza wyników pilotażu Krajowej Sieci Onkologicznej, koordynator powinien sprawować opiekę nad pacjentem od momentu diagnozy i pomóc mu przejść proces diagnostyczny, a nie zostać mu przydzielony dopiero na etapie konsylium. Uzasadnione są zatem plany wprowadzenia koordynatorów już na etapie diagnostyki. Z kolei pacjenci wskazują, że koordynator powinien także wspierać pacjenta podczas leczenia paliatywnego i rehabilitacji. W zakresie organizacji systemu opieki zdrowotnej podstawową rolę odgrywa zarządzanie informacją. Pacjenci oprócz pomocy związanej z organizacją leczenia oczekują często od koordynatorów informacji na temat stanu zdrowia oraz samego procesu leczenia, przekazanej w sposób zrozumiały i przystępny.
–Jak sprecyzowano rolę koordynatora w polskich placówkach kompleksowego leczenia pacjentów z rakiem piersi?
–Jesienią 2019 roku wprowadzono w Polsce placówki kompleksowego, skoordynowanego leczenia i diagnostyki pacjentów z rakiem piersi, na wzór istniejących w wielu krajach Europy certyfikowanych ośrodków Breast Cancer Unit (BCU). Standard BCU obejmuje tworzenie placówek zapewniających kompleksową diagnostykę oraz indywidualny proces leczenia onkologicznego. Jak zakłada wydane w związku z tym rozporządzenie, zarówno w tak zwanych Ośrodkach Raka Piersi, jak i Centrach Kompetencji Raka Piersi przy organizacji udzielania świadczeń powinna zostać uwzględniona funkcja koordynatora merytorycznego (lekarza) oraz koordynatora organizacyjnego. Zgodnie z zapisami w rozporządzeniu koordynator organizacyjny uczestniczy w posiedzeniach wielodyscyplinarnego zespołu terapeutycznego i odpowiada za terminową realizację planu postępowania, w tym za ustalanie terminów realizacji poszczególnych modułów świadczenia, przedstawienie w sposób skuteczny, przystępny i zrozumiały dla świadczeniobiorcy informacji o terminach realizacji poszczególnych modułów świadczenia. Funkcję koordynatora organizacyjnego może pełnić w szczególności pielęgniarka-specjalista w dziedzinie pielęgniarstwa onkologicznego lub po kursie kwalifikacyjnym w dziedzinie pielęgniarstwa onkologicznego, albo w trakcie specjalizacji w dziedzinie pielęgniarstwa onkologicznego, z co najmniej dwuletnim doświadczaniem w opiece nad pacjentami z rakiem piersi, lub inna osoba spośród personelu, której wiedza i doświadczenie są odpowiednie do realizacji zadań koordynatora organizacyjnego. W BCU zapewnienie koordynacji jest niezbywalnym warunkiem organizacji świadczeń.
–Kto powinien kształcić koordynatorów i jaki powinien być zakres wiedzy i umiejętności koordynatora leczenia onkologicznego?
–Racjonalne wydaje się upowszechnienie procesu kształcenia osób, które docelowo zdobyłyby zawód lub specjalizację w zakresie koordynacji. Sytuacja, w której funkcję koordynatora organizacyjnego pełniłyby osoby z wykształceniem medycznym, byłaby oczywiście optymalna. Jednak uwzględniając specyfikę takich zawodów, trudno oczekiwać (zwłaszcza w środowiskach lekarzy czy pielęgniarek) od tych osób, że chciałyby zrezygnować ze swoich podstawowych obowiązków na rzecz koordynacji. Wśród ofert uczelni wyższych brakuje propozycji studiów pierwszego lub drugiego stopnia czy studiów podyplomowych, których ukończenie gwarantowałoby nabycie wszystkich niezbędnych umiejętności i kwalifikacji, którymi powinni cechować się koordynatorzy leczenia. Bliskie spełnieniu tych wymagań są uczelnie prowadzące kształcenie studentów na Wydziałach Nauk o Zdrowiu. Absolwenci wydziałów o tym profilu wydają się być osobami, których kwalifikacje w najwyższym stopniu odpowiadają umiejętnościom oczekiwanym od koordynatorów. Kontynuacją ich wykształcenia mogłyby być specjalistyczne kursy w zakresie diagnostyki i leczenia pacjentów z określonymi nowotworami, nad którymi opiekę miałby sprawować koordynator.
–Personel medyczny z powodu bardzo ograniczonego czasu przeznaczonego na pacjenta, nie jest w stanie w pełni zaspokoić realnych potrzeb poszczególnych chorych. Nowoczesna, kompleksowa opieka medyczna powinna uwzględniać jednak pozamedyczne aspekty wsparcia pacjenta. W kontekście zmian zachodzących w sektorze zdrowia konieczne wydaje się zwrócenie uwagi na kwestię zwiększenia efektywności kształcenia kadr związanych z sektorem ochrony zdrowia. Kształcenie to powinno przekładać się zarówno na rozwój nowych kompetencji personelu, jak i przyczyniać się do zmiany w podejściu do leczenia pacjentów. W tym zakresie koordynator ma do odegrania kluczową rolę. Musi więc być profesjonalistą.
–Czy nowoczesny system opieki nad pacjentami z chorobami nowotworowymi, taki jaki zakłada Narodowa Strategia Onkologiczna, może więc obyć się bez koordynatora?
–Kompleksowa opieka medyczna powinna być skoordynowana na każdym etapie, a działania personelu medycznego powinny uwzględniać liczne uwarunkowania całego procesu chorobowego, który zaczyna się przed wystąpieniem objawów choroby. W tym celu potrzebne są liczne zmiany organizacyjne i instytucjonalne oraz powierzenie tego zadania specjalnie w tym celu powołanym osobom – koordynatorom. W Narodowej Strategii Onkologicznej przewidziano przypisanie funkcji koordynatora opieki onkologicznej specjalnie do tego celu powołanym i wykształconym osobom. Skoordynowany model opieki onkologicznej powinien obejmować właściwie wszystkich pacjentów. Opracowanie takiego modelu i jego wdrożenie w znacznym stopniu opiera się na zdefiniowaniu roli i przydzieleniu wyodrębnionym osobom funkcji koordynatora onkologicznego. Narodowa Strategia Onkologiczna zakłada w 2021 r. opracowanie programu kształcenia podyplomowego dla koordynatorów opieki onkologicznej oraz rozpoczęcie kształcenia w formie studiów podyplomowych. Przeszkolenie koordynatorów ma się odbywać według programu opracowanego przez zespół przedstawicieli różnych dyscyplin. Koordynatorzy pomagają pacjentom, jednocześnie odciążają lekarzy i inny personel medyczny.
Dla efektywnego funkcjonowania skoordynowanej, kompleksowej opieki onkologicznej konieczne jest umocnienie roli koordynatorów leczenia onkologicznego. Doświadczenia ostatnich lat poparte praktyką koordynatorów pokazały, że koordynacja musi być przypisana konkretnej osobie optymalizującej proces leczenia realizowany przez różnych specjalistów. W tym celu potrzebne jest rozpoczęcie kształcenia przyszłych koordynatorów. W czasach dużych zmian w podejściu do leczenia oraz ogromnych deficytów pracowników medycznych zasadne wydaje się wprowadzenie nowego zawodu, to jest koordynatora leczenia, w tym koordynatora onkologicznego.
Rozmawiała Aleksandra Rudnicka
Autor tekstu:
