Leki generyczne i bionastępcze. Co musisz o nich wiedzieć?

Każdy lek innowacyjny może doczekać się swojego leku odtwórczego, pod warunkiem, że wygasła jego ochrona patentowa i dodatkowe świadectwa ochronne na lek innowacyjny. Ochrona patentowa na lek referencyjny wynosi 20 lat, a w wyjątkowych przypadkach może być wydłużona o kolejnych 5 lat. 

W większości przypadków lek innowacyjny doczekuje się co najmniej jednego leku generycznego, choć zwykle pojawia się ich kilka. Co istotne, pojawienie się leku generycznego zazwyczaj pociąga za sobą obniżenie ceny leku innowacyjnego, a im więcej pojawia się leków generycznych, zawierających daną substancję aktywną, tym bardziej cena się obniża. Jest to korzystne zarówno dla pacjenta, który samodzielnie zaopatruje się w leki, jak i dla płatnika, który może ich zakupić więcej w ramach refundacji. Stosowanie substytucji generycznej powoduje oszczędności w sektorze zdrowia, pozwalając zaoszczędzone pieniądze inwestować w poszukiwanie nowych cząsteczek.

Czasami jednak, mimo wygaśnięcia ochrony patentowej, nie pojawia się na rynku żaden zamiennik leku innowacyjnego. Dzieje się tak zazwyczaj ze względów ekonomicznych. Produkcja leku generycznego czy biopodobnego może okazać się nieopłacalna kosztowo - jest po prostu zbyt mało chorych leczonych tym lekiem, by nakłady poniesione na produkcję się zwróciły. Powodem braku leków generycznych, mimo wygaśnięcia ochrony patentowej i potencjalnie dużej grupy pacjentów, może być też wyjątkowo skomplikowany i kosztochłonny  proces wytwarzania danego leku referencyjnego.

Czym są leki generyczne?

Leki generyczne nazywamy również generykami, odpowiednikami, zamiennikami, lekami odtwórczymi. Leki generyczne to kopie, zamienniki leków innowacyjnych, które są nazywane lekami oryginalnymi albo lekami referencyjnymi.

Najoptymalniejsza definicja leków generycznych mówi, że generyk to produkt leczniczy, który ma taki sam skład jakościowy i taki sam skład ilościowy substancji czynnej (lub kilku substancji czynnych w przypadku produktów złożonych), taką samą postać farmaceutyczną jak produkt leczniczy referencyjny (oryginalny), a jego biorównoważność wobec leku referencyjnego została potwierdzona odpowiednimi badaniami biodostępności. Lek generyczny jest również stosowany w takim samym celu, jak lek innowacyjny.

Leki generyczne mogą zawierać inne substancje pomocnicze (wypełniające) niż leki referencyjne, ale pod warunkiem, że nie wykazują one właściwości leczniczych. Nadto leki odtwórcze mogą się różnić kształtem, kolorem, wielkością, smakiem, wyglądem i opakowaniem od leków oryginalnych. Poza tym różnią się nazwą, ceną i często różnią się producentem. 

Leki generyczne produkowane są zgodnie z najwyższymi standardami, zgodnie z zasadami dobrej praktyki wytwarzania. Leki generyczne, tak jak wszystkie produkty lecznicze, aby mogły zostać wprowadzone do obrotu (trafić na rynek farmaceutyczny) muszą pozytywnie przejść stosowne badania, które oceniają i zapewniają ich odpowiednią jakość i skuteczność, czyli to, że będą działały tak samo, jak lek innowacyjny. Ocenia się również ich bezpieczeństwo, by mieć pewność, że nie będą powodowały poważnych działań niepożądanych. I to właśnie te badania mają za zadanie dowieść, ze lek generyczny działa tak samo, jak lek referencyjny. Takie badania nazywają się badaniami biodostępności i dostępności farmaceutycznej. 

Czym są leki bionastępcze?

M.in. w chorobach nowotworowych, chorobach immunologicznych, chorobach uwarunkowanych genetycznie, stosuje się leki biologiczne. Jest to odrębna kategoria leków. Leki do niej należące zajmują bardzo istotne miejsce w leczeniu chorób nowotworowych. W onkologii znajdują swoje zastosowanie zarówno w leczeniu podstawowym, jak i wspomagającym. Należą do nich na przykład czynniki stymulujące wzrost kolonii granulocytowych, poprawiające odporność pacjenta.

Proces wytwarzania leków biologicznych jest bardzo skomplikowany, a czas ich przyjmowania przez pacjenta bardzo długi, co sprawia, że zarówno koszt ich wytworzenia jak i terapii nimi jest bardzo wysoki. To często wielu pacjentom utrudnia dostęp do tych leków. 

W ostatnich latach wiele leków biologicznych utraciło ochronę patentową, co otworzyło drogę do wprowadzania ich tańszych zamienników, które nazywamy lekami biopodobnymi lub lekami bionastępczymi. Pojawienie się leków biopodobnych stanowi dużą szansę na zredukowanie kosztów leczenia onkologicznego i jego optymalizację, bo zmniejsza finansowe ograniczenia stosowania leków biologicznych.

Leki bionastępcze, inaczej biopodobne to zamienniki leków biologicznych, które, jak wszystkie inne produkty lecznicze, po uzyskaniu rejestracji, także podlegają monitorowaniu w celu zapewnienia bezpieczeństwa ich stosowania. Elementy, takie jak postać, dawka i droga podania leku bionastępczego, podobie jak w przypadku leku generycznego, muszą być identyczne jak leku biologicznego. Jednak leki te, nie są, jak generyki, typową kopią leku referencyjnego.

Leki biopodobne nie są lekami generycznymi. Ich stosowanie jest określone i prowadzone zgodnie z określonymi zasadami, bo wyprodukowanie w 100% zgodnej kopii leku biologicznego jest bardzo trudne, ze względu na stopień skomplikowania procesu produkcyjnego. 

W przypadku leków biopodobnych, inaczej niż w przypadku leków generycznych, nie wystarczy wykazać, że lek jest biorównoważny z biologicznym. Trzeba też udowodnić w badaniach klinicznych skuteczność i bezpieczeństwo w porównaniu do leków biologicznych. Z tego powodu wprowadzenie na rynek leku biopodobnego jest procesem bardziej skomplikowanym, czasochłonnym i kosztochłonnym w porównaniu z lekami generycznymi. Wymaga to więcej czasu, badania trwają dłużej, są bardziej skomplikowane, jest to proces tańszy niż w przypadku leków biologicznych, ale znacznie droższy, niż w przypadku leków generycznych.

Leki biopodobne przechodzą badania kliniczne, leki generyczne - nie przechodzą typowych badań klinicznych. 

Badania kliniczne leków biopodobnych pod kątem badania ich skuteczności, bezpieczeństwa, jakości są skrócone. 

Kto decyduje o zastosowaniu leku generycznego?

Decyzję o podjęciu leczenia lekiem generycznym może podjąć lekarz, ale również pielęgniarka. W gabinecie może paść pytanie, czy pacjent woli lek oryginalny, który często jest bardzo drogi, czy woli generyczny. Jego zastosowanie może zaproponować również farmaceuta, pod warunkiem że lek generyczny będzie zawierał taką samą substancję czynną i jej ilość, jak ta, którą lekarz zapisał na recepcie. Bo to, że na recepcie jest wypisany lek innowacyjny nie oznacza, że pacjent wykupując receptę nie może zdecydować się na jego odpowiednik.

Wyjątkiem od tej zasady jest sytuacja, w której lekarz na recepcie napisze „nie zamieniać”. Wtedy farmaceuta zobowiązany jest wydać dokładnie ten lek, którego nazwa znajduje się na recepcie. 

Pacjent, kupując samodzielnie leki dostępne bez recepty, również może zdecydować się albo na lek innowacyjny albo na jego tańszy zamiennik, jeśli jest dostępny.

Przeważnie taka substytucja (zamiana) generyczna ma miejsce wtedy, kiedy zalecony pacjentowi lek jest bardzo drogi, a pacjent pragmatycznie kieruje się ceną. Często dochodzi do niej także wtedy, gdy w aptece nie ma akurat konkretnego produktu innowacyjnego. Pacjent słyszy wtedy od farmaceuty „Nie mamy tego konkretnego produktu z tą nazwą handlową, ale mam jego odpowiednik, z dokładnie tą samą substancją czynną, tą samą ilością, tą samą dawką, z tą samą drogą podawania i tym samym wskazaniu, który jest tańszy”. Po stronie pacjenta leży wtedy decyzja, czy kupi zamiennik, czy będzie szukał dalej leku o konkretnej nazwie handlowej.

W lecznictwie zamkniętym decyzja o tym, czy zastosować lek innowacyjny czy jego zamiennik leży w rękach lekarza, ale przede wszystkim od płatnika. 

Leki generyczne otwierają nowe perspektywy

Koszt leków generycznych jest niższy od leków oryginalnych, bo producenci nie muszą od początku opracowywać nowej substancji czynnej, nie muszą przeprowadzać długotrwałych, kosztochłonnych badań klinicznych. Patrząc z ekonomicznego punktu widzenia, to szacuje się, że koszt zakupu generyków jest mniejszy o 20 do 80% od kosztu zakupu leku generycznego. 

W momencie wprowadzenia na rynek zamienników zwykle cena leku innowacyjnego maleje, bo pojawia się konkurencja cenowa. Jeśli lek innowacyjny chce na rynku przetrwać, to jego cena musi zostać obniżona, bo większość osób przy zakupie kieruje się jednak ceną. Pojawienie się kolejnych leków generycznych opartych na tej samej substancji czynnej wpływa już nie tylko na cenę leku oryginalnego, ale i wcześniej „debiutujących” jego generyków. Z punku widzenia pacjenta i płatnika im więcej generyków, tym lepiej dla portfela i budżetu państwa. 

Substancje pomocnicze w lekach generycznych

Zastosowanie w lekach generycznych innych substancji wypełniających niż w lekach innowacyjnych jest dopuszczone pod warunkiem, że nie wywołują one żadnego oczekiwanego efektu terapeutycznego. 

Czasami zdarza się tak, że substancje wypełniające mogą modyfikować działanie leku generycznego, na przykład jego rozpuszczalność czy wchłanianie. W efekcie może to doprowadzić do zmiany profilu bezpieczeństwa i pojawienia się działań niepożądanych, ale sytuacja może być też zupełnie odwrotna. Zmiana substancji pomocniczej może spowodować, że konkretne działanie niepożądane nie wystąpi podczas stosowania generyku, chociaż występowało w trakcie farmakoterapii lekiem innowacyjnym. 

Może też być tak, że ta inna substancja pomocnicza, zastosowana w generyku, pozwala na sformułowanie mniejszej postaci leku, czyli  np. tabletka będzie mniejsza, co pacjentowi ułatwi jej przyjmowanie. Zmiana substancji pomocniczej, wypełniającej może też na przykład nadać produktowi przyjemniejszy smak, co jest istotne, gdy produkt oryginalny był np. gorzki czy pozostawiał metaliczny posmak w ustach. 

Bezpieczeństwo przede wszystkim

Zarówno leki innowacyjne, jak i ich odpowiedniki, po wprowadzeniu do obrotu są monitorowane pod kątem bezpieczeństwa. Nie jest tak, że lek innowacyjny czy generyczny jest wprowadzony na rynek i producenci twierdzą, że wszystko o nim wiemy, bo przeprowadziliśmy badania. Wszystkie leki podlegają stałemu monitorowaniu pod kątem bezpieczeństwa. 

W ulotce wszystkich leków, które są na rynku, mamy zapis, który mówi o tym, by pacjent zgłaszał wszystkie działania niepożądane, które zaobserwuje podczas stosowania leku - to jego prawo, a nawet obowiązek. Najlepiej zgłaszać to bezpośrednio do lekarza prowadzącego, który jest w stanie zgodnie ze swoją wiedzą stwierdzić, czy są to na przykład działania niepożądane, występujące na początkowym etapie danej terapii, które z czasem zanikają, a pacjent jest w stanie je znieść lub nie są one szkodliwe i po prostu trzeba je przeczekać, bo z czasem mijają; czy są to działania niepożądane na tyle poważne, że wymagają przerwania terapii, jej zmiany czy leczenia.

 

Lek referencyjny = oryginalny, innowacyjny. To produkt leczniczy dopuszczony do obrotu na  podstawie pełnej dokumentacji badań klinicznych, zawiera substancję czynną lub mieszaninę  substancji czynnych, nie dopuszczony wcześniej do obrotu, chroniony patentem.

Leki generyczne = zamiennik, odpowiednik, lek odtwórczy. To produkt leczniczy posiadający taki sam skład jakościowy i ilościowy substancji czynnych, taką samą postać farmaceutyczną jak referencyjny produkt leczniczy i którego biorównoważność wobec referencyjnego produktu leczniczego została potwierdzona odpowiednimi badaniami biodostępności.

Leki biologiczne = to duże, złożone struktury produkowane z wykorzystaniem inżynierii genetycznej, np. w hodowlach żywych komórek, lub uzyskiwane ze źródeł biologicznych. Lekami biologicznymi są m.in.: erytropoetyna, rekombinowana insulina, ludzki hormon wzrostu, czynniki krzepnięcia oraz przeciwciała monoklonalne wykorzystywane m.in. w onkologii, gastroenterologii, reumatologii i hematologii.

Leki biopodobne = to leki biologiczne, o jakości, bezpieczeństwie i skuteczności porównywalnej do produktu referencyjnego, jakim jest lek biologiczny

Biorównoważność = brak znaczących różnic w biodostępności dwóch produktów leczniczych w miejscu ich działania, po podaniu tej samej dawki molowej w podobnych warunkach i odpowiednio zaprojektowanych badaniach.

Biodostępność (dostępność biologiczna) - ułamek (procent) podanej dawki leku, jaki przechodzi do krwiobiegu (krążenia ogólnego).

Dostępność farmaceutyczna - ilość substancji leczniczej uwalniającej się z postaci leku i rozpuszczającej się w otaczającym płynie oraz szybkość z jaką ten proces zachodzi.

dr hab. Anna Staniszewska, adiunkt w Katedrze i Zakładzie Farmakologii Doświadczalnej i Klinicznej WUM, prezes Fundacji Obywatele Zdrowo Zaangażowani, członek Komitetu Terapii i Nauk o Leku Polskiej Akademii Nauk, przewodnicząca Oddziału Warszawskiego Polskiego Towarzystwa Farmakologicznego.