Rehabilitacja pacjentów z nowotworami głowy i szyi
2019-11-05
Prof. zw. dr hab. n. med. Wojciech Golusiński oraz mgr Dominika Kozłowska z Katedry i Kliniki Chirurgii Głowy, Szyi i Onkologii Laryngologicznej Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu w Wielkopolskim Centrum Onkologii przedstawiają główne problemy pacjentów związane z terapią nowotworów głowy i szyi, dotyczące utraty mowy i zaburzeń funkcji przełykania oraz metody ich rehabilitacji.
Od niedawna w Polsce obserwuje się dynamiczny rozwój nowej gałęzi logopedii, jaką jest onkologopedia. Interdyscyplinarne leczenie chorób nowotworowych głowy i szyi prowadzi do poprawy rokowania i przeżywalności pacjentów. Radykalne leczenie związane jest jednak ze znacznym obniżeniem jakości życia. Pacjenci, zarówno w trakcie, jak i po zakończeniu skojarzonego leczenia onkologicznego w obrębie jamy ustnej, jamy nosowej, gardła i krtani borykają się z zaburzeniami funkcjonalnymi aparatu artykulacyjnego, fonacyjnego czy oddechowego. Do najczęstszych zaburzeń należą dysfagia, zaburzenia wymowy, zaburzenia ustne w obrębie funkcji pokarmowych, zaburzenia mowy będące konsekwencją utraty narządu mowy. W celu uzyskania maksymalnej poprawy jakości życia chorych, kluczowe znaczenie ma rozpoczęcie rehabilitacji logopedycznej i fizjoterapii jeszcze w trakcie leczenia i ich kontynuacja po jego zakończeniu.
Przywracanie mowy
Bardzo ważnym aspektem rehabilitacji logopedycznej jest przywracanie mowy u pacjentów po laryngektomii całkowitej, którzy w wyniku leczenia chirurgicznego tracą narząd krtani odpowiedzialny przede wszystkim za funkcje oddechowe i fonację. Logopeda przygotowuje dla pacjenta indywidualnie dobraną terapię, obejmującą naukę mowy. Wyróżniamy dwie najbardziej znane formy rehabilitacji pacjentów po całkowitym usunięciu krtani: naukę zastępczej mowy przełykowej lub naukę mowy za pomocą protezy głosowej.
Nauka mowy obejmuje przede wszystkim:
Nauka mowy obejmuje przede wszystkim:
• ćwiczenie oddychania torem przeponowo-żebrowym (wyrobienie prawidłowego rytmu oddechowego, opanowanie wydłużonego oddechu, nabranie umiejętności odkrztuszania wydzieliny, dotlenienie pacjenta, zwiększenie udziału przepony i mięśni brzucha w oddychaniu, przygotowanie do późniejszych ćwiczeń fonacyjnych),
• fizjoterapeutyczne ćwiczenia poprawiające ruchomość tkankową oraz zakresy ruchów w obrębie szyi, obręczy barkowej oraz tułowia,
• ćwiczenia wzmacniające obręcz barkową,
• ćwiczenia artykulacyjne.
W trakcie nauki mowy przełykowej pacjent wytwarza dźwięk w czasie dźwięcznego odbicia, które powstaje na skutek drgań segmentu gardłowo-przełykowego (tzw. pseudogłośni), pod wpływem powietrza zgromadzonego w górnym odcinku przełyku. Podczas rehabilitacji logopedycznej pacjenci uczeni są w jaki sposób wydobyć dźwięk i utrwalają ten odruch w ćwiczeniach. Rozwijając umiejętność mowy za pomocą protezy głosowej pacjenci uczeni są czyszczenia i uruchamiania protezy. Mowa ta nie wymaga nauki dźwięcznego odbicia, pomimo że dźwięk powstaje (tak jak przy metodzie głosu przełykowego) na skutek wzbudzania segmentu gardłowo-przełykowego, a protezę uruchamia powietrze wydechowe z płuc przy szczelnym zamknięciu stomii palcem.
Terapia dysfagii
Drugim bardzo ważnym problemem wymagającym rehabilitacji logopedycznej jest dysfagia, czyli zaburzenia przełykania. Zaburzenia te mogą wynikać z obecności guza w obrębie jamy ustnej i gardła, mogą być konsekwencją leczenia chirurgicznego, a także odległym efektem niepożądanym zastosowanej radioterapii. Rolą onkologopedy jest określenie zaburzeń przełykania i dostosowanie indywidualnej terapii. Zaburzenia te mogą pojawiać się w fazie przygotowawczej i wiązać się z nieprawidłowym doborem konsystencji, struktury i ilości pokarmu do warunków czynnościowo-anatomicznych lub w fazie ustnej związanej z zaburzonymi funkcjami narządów mowy i przełykania. W zależności od zaburzonej fazy przełykania logopeda dostosowuje indywidualną terapię do pacjenta i usprawnia narządy w celu nauki przełykania. W trakcie terapii onkologopeda zwraca uwagę przede wszystkim na dostosowanie konsystencji i struktury pokarmu do możliwości czynnościowoanatomicznych pacjenta z uwzględnieniem leczenia. Ponadto duże znaczenie ma usprawnianie aparatu mowy, poprzez ćwiczenia czynne i bierne, terapię kompensacyjną pozwalającą pacjentowi wykorzystać warunki czynnościowo-anatomiczne jamy ustnej i gardła. Masaż twarzy i narządów jamy ustnej oraz ustalanie odpowiedniej pozycji ciała również odgrywają istotną rolę w nauce przełykania.
Bardzo istotnym aspektem rehabilitacji jest przygotowanie pacjenta i jego rodziny do samodzielnego systematycznego kontynuowania ćwiczeń w warunkach domowych. W procesie rehabilitacji chorych po leczeniu nowotworów głowy i szyi istotna jest współpraca onkologopedy z pozostałymi członkami interdyscyplinarnego zespołu terapeutycznego – fizjoterapeutą, onkopsychologiem, pracownikiem socjalnym, protetykiem słuchu czy terapeutą zajęciowym. Ma to wpływ na przyspieszenie procesu zdrowienia oraz uzyskanie optymalnej poprawy jakości życia.
GPO 5/2017
Autorzy tekstu:
