Dieta w nowotworach krwi
2019-11-14
Mgr inż. Iwona Sajór – kierownik Pracowni Prewencji i Leczenia Żywieniowego Nowotworów w Instytucie Żywności i Żywienia, ekspert Narodowego Centrum Edukacji Żywieniowej, członek Polskiego Towarzystwa Dietetyki i Polskiego Towarzystwa Medycyny Stylu Życia, absolwentka Wydziału Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, doktorantka na Wydziale Nauki o Zdrowiu Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. Mgr Iwona Sajór jako ekspert Fundacji DKMS podczas warsztatów dla pacjentów hematonkologicznych prowadzi wykłady na temat żywienia.
Znaczenie diety dla chorych na nowotwory krwi
Nowotwory krwi to zróżnicowana grupa chorób rozrostowych układu krwiotwórczego i chłonnego. Mogą mieć różny przebieg od łagodnego po bardzo agresywny, wymagający intensywnego leczenia a czasem przeszczepienia komórek krwiotwórczych. Leczenie nowotworu krwi może skutkować wieloma działaniami niepożądanymi pogarszającymi stan odżywienia pacjenta. Zbilansowana dieta, zawierająca wszystkie niezbędne składniki odżywcze we właściwych proporcjach, zapobiega powstawaniu niedoborów, pomaga utrzymać optymalną masę ciała, wzmacnia układ odpornościowy, poprawia tolerancję i wyniki terapii przeciwnowotworowej. Tym samym skraca się czas hospitalizacji i rekonwalescencji oraz poprawia się jakość życia pacjenta.
Energia
Dzienne zapotrzebowanie organizmu na energię z pożywienia zwiększa się w czasie choroby nowotworowej średnio o 10–20%. Osoba, która przed zachorowaniem wydatkowała 2000 kcal dziennie do optymalnego funkcjonowania w czasie choroby może potrzebować o 200–400 kcal więcej. Ta różnica może być pokryta, gdy chory zje dodatkowy posiłek, np. kanapkę z gotowanym mięsem i warzywami lub sałatkę z kaszą i pieczoną rybą czy jogurt z płatkami zbożowymi, owocami i orzechami. W przeciwnym razie organizm będzie czerpał składniki z tkanki mięśniowej i tłuszczowej, co prowadzi do niedożywienia.
Dlatego ważne jest, aby chorzy na nowotwory krwi starali się jeść więcej i częściej. Dużo łatwiej jest dostarczyć odpowiedniej ilości kalorii i niezbędnych składników odżywczych w 4–5 mniejszych posiłkach, rozłożonych równomiernie w ciągu dnia. Taki regularny sposób żywienia ułatwia również trawienie i wchłanianie składników zawartych w pożywieniu. Dieta powinna być lekkostrawna, czyli należy wykluczyć potrawy tłuste, smażone, wędzone, konserwowane, zawierające dużo cukru lub soli, ostre przyprawy, alkohol, napoje gazowane oraz mocne napary kawy i herbaty.
Białko
W diecie osoby chorej nie może zabraknąć pełnowartościowego białka, którego chory na nowotwór potrzebuje więcej niż osoba zdrowa. Jest to bardzo ważny składnik niezbędny w czasie leczenia, zwłaszcza podczas chemioterapii, radioterapii i po przeszczepie komórek macierzystych. Zwiększone zapotrzebowanie na białko jest spowodowane wzmożonym działaniem układu odpornościowego i koniecznością naprawy zdrowych komórek, uszkodzonych w procesie leczenia. Dobrym źródłem białka jest chude mięso (drób bez skóry, cielęcina, mięso z królika, polędwica wołowa, środkowy schab wieprzowy), ryby, białko jaj oraz mleko i przetwory mleczne z mleka pasteryzowanego (jogurt, kefir, sery twarogowe). Produkty te powinny stanowić dodatek do większości posiłków w ciągu dnia.
Indywidualną kwestią może być tolerancja nabiału. U chorych z nowotworami krwi otrzymujących wysokodawkową chemioterapię lub poddawanych radioterapii może dochodzić do uszkodzenia funkcji nabłonka jelitowego i obniżenia produkcji enzymu rozkładającego cukier mleczny – laktozę. Objawy sugerujące nietolerancję laktozy to nudności, wzdęcia i biegunki występujące po spożyciu mleka lub jego przetworów. W takiej sytuacji należy jeść produkty mleczne bezlaktozowe. Gdy zachodzi konieczność całkowitego wykluczenia mleka i przetworów mlecznych, należy utrzymać dietę bezlaktozową jeszcze przez 6–10 tygodni po zakończeniu leczenia, do czasu regeneracji nabłonka jelitowego.
Węglowodany
W większości posiłków powinny znaleźć się produkty zawierające węglowodany: produkty zbożowe, warzywa i owoce. Węglowodany to główne źródło energii dla organizmu i jeśli w diecie jest ich zbyt mało, to organizm zużywa część białka na potrzeby energetyczne. Jeśli chory nie ma zapalenia błony śluzowej jamy ustnej lub żołądka, nie występują wzdęcia, bóle brzucha czy biegunka, wówczas może jeść pełnoziarniste produkty zbożowe (razowe pieczywo, płatki zbożowe, grube kasze, naturalny ryż, makarony z mąki razowej) oraz warzywa i owoce surowe. Natomiast, jeśli występują dolegliwości w czasie chemio- i radioterapii oraz po przeszczepie komórek macierzystych, należy wybierać produkty dostarczające węglowodanów z mniejszą zawartością błonnika pokarmowego: pieczywo pszenne lub mieszane, płatki zbożowe błyskawiczne, drobne kasze i makarony, biały ryż, ziemniaki, gotowane lub pieczone warzywa i owoce bezpestkowe.
Tłuszcze
Dietę powinny uzupełniać dobrej jakości tłuszcze, w szczególności te zawierające wielonienasycone kwasy tłuszczowe z rodziny omega-3, w tym: olej rzepakowy, oliwa z oliwek, olej lniany, ryby (łosoś, makrela, sardynka, śledź, pstrąg, flądra, dorsz, mintaj, sola), orzechy włoskie i nasiona siemienia lnianego (mogą być w postaci zmielonej). Wiele badań potwierdza ich właściwości przeciwzapalne i korzystny wpływ na układ immunologiczny, a wyniki niektórych sugerują nawet wzmocnienie działania chemioterapii. Pamiętać należy, że olejów tłoczonych na zimno nie należy podgrzewać, a do obróbki termicznej można wykorzystywać rafinowany olej rzepakowy lub oliwę z oliwek. Niewielkie ilości świeżego masła można używać do smarowania pieczywa, ale ze smalcu, margaryn do pieczenia i oleju kokosowego najlepiej zrezygnować, bo zawierają dużą ilość nasyconych kwasów tłuszczowych działających prozapalnie.
Antyoksydanty
Chorzy na nowotwory krwi mogą mieć większe zapotrzebowanie na witaminy C, E i β-karoten oraz składniki mineralne: cynk, selen, miedź, magnez, mangan. Są to antyoksydanty niezbędne do usuwania wolnych rodników powstających w organizmie podczas przewlekłego stanu zapalnego towarzyszącego chorobie. Składniki te powinny pochodzić jednak przede wszystkim z diety, opartej o różnokolorowe warzywa i owoce, różne rodzaje zbóż, różne gatunki mięsa i ryb, a także orzechy i oleje.
Stosowanie suplementów witaminowo-mineralnych lub ziołowych bez konsultacji z lekarzem jest przeciwwskazane, ponieważ może narazić chorego na wystąpienie interakcji ze stosowanymi lekami i osłabić skuteczność terapii.
W czasie leczenia chemioterapią nie wolno spożywać grejpfrutów i soku z tych owoców oraz soków z żurawiny i granatu.
Nasiona roślin strączkowych (fasola, groch, soja, soczewica, ciecierzyca), warzywa kapustne (brukselka, brokuł, kalafior, kalarepa, kapusta) oraz cebulowe (czosnek, por, cebula) pomimo, że są źródłem wielu cennych składników i antyoksydantów, nie należą do lekkostrawnych. Ich spożywanie nie jest przeciwwskazane pod warunkiem, że nie powodują żadnych dolegliwości np. wzdęć, bólów brzucha, biegunek itp. Osoby chore na nowotwory krwi w okresie remisji, prawdopodobnie nie będą odczuwać problemów ze strony przewodu pokarmowego po regularnym ich spożywaniu. Jednak chorzy na mielofibrozę ze znacznym powiększeniem śledziony i wątroby oraz osoby w czasie chemioterapii, radioterapii czy po przeszczepieniu komórek macierzystych powinny unikać spożywania większych ilości nasion roślin strączkowych, warzyw kapustnych i cebulowych.
Działania niepożądane leczenia
Przeszczepienie komórek macierzystych, chemioterapia czy radioterapia to bardzo skuteczne metody leczenia niektórych nowotworów krwi, ale zarazem mogą powodować wiele działań niepożądanych. Często dochodzi do zniszczenia wielu zdrowych komórek m.in. błony śluzowej przewodu pokarmowego. Może to powodować dolegliwości o różnym nasileniu, m.in.: brak apetytu, nudności i wymioty, suchość w jamie ustnej, zaburzenia odczuwania smaku i zapachu potraw, zapalenie błony śluzowej jamy ustnej, bóle brzucha czy biegunkę. Dodatkowo znacznie obniża się odporność i rośnie podatność na zakażenia.
W czasie leczenia dieta osoby chorej często wymaga wielu modyfikacji, m.in.:
• zmniejszenia objętości oraz zwiększenie ilości i częstotliwości posiłków przy braku apetytu,
• zmiany konsystencji potraw (rozdrabniania, mielenia, miksowania) przy zapaleniu błony śluzowej jamy ustnej i żołądka,
• czasowej eliminacji produktów nietolerowanych, np. zamiana czerwonego mięsa na drób i ryby przy odczuwaniu metalicznego posmaku w ustach lub wykluczenie mleka i przetworów mlecznych oraz spożywanie warzyw i owoców gotowanych przy biegunkach,
• zwiększenia ilości napojów przy wymiotach, biegunkach i zaparciach.
Obniżona odporność
W trakcie leczenia nowotworów krwi często dochodzi do gwałtownego obniżenia odporności na bakterie, wirusy, grzyby, drożdże. Powoduje to, że wiele dotychczas nieistotnych czynników nagle staje się dużym zagrożeniem. Szczególną uwagę należy zwrócić na higienę podczas przygotowywania posiłków. Przestrzeganie poniższych zasad może zmniejszyć narażenie na zakażenia pochodzące z żywności, dlatego zaleca się:
• myć ręce pomiędzy przygotowywaniem różnych składników potrawy, np. warzyw i mięsa,
• używać oddzielnych talerzy, desek i przyborów kuchennych do przygotowywania surowego mięsa i ryb,
• dokładnie myć wszystkie warzywa i owoce pod ciepłą bieżącą wodą lub sparzać wrzątkiem,
• żywność rozmrażać w lodówce, nie zamrażać ponownie rozmrożonych produktów,
• wykluczyć z diety żywe drożdże i grzyby oraz wszystkie produkty i potrawy, które mają je w składzie,
• unikać produktów konserwowanych w domu, ponieważ nie są to wystarczające sposoby zabezpieczania przed bakteriami i pleśniami, przygotowywać potrawy bezpośrednio przed spożyciem lub mrozić małe porcje zaraz po przygotowaniu i wystudzeniu,
• nie spożywać serów pleśniowych i dojrzewających z niepasteryzowanego mleka, niedogotowanych lub surowych jaj, mięsa i ryb oraz potraw z ich udziałem (np. niektóre desery, tatar, sushi),
• kupować niewielkie porcje produktów nabiałowych i masła, aby spożywać je, gdy są świeże,
• orzechy, ziarna i nasiona roślin strączkowych kupować tylko w opakowaniach jednostkowych (te „na wagę” mogą zawierać aflatoksyny),
• sprawdzać daty przydatności do spożycia na kupowanych produktach żywnościowych, zwracać uwagę czy opakowanie nie jest uszkodzone,
• deski i sztućce kuchenne dokładnie myć a następnie wyparzać,
• często wymieniać gąbki, zmywaki i ściereczki.
Preparaty odżywcze
Jeśli skutki samej choroby i/lub leczenia przeciwnowotworowego są nasilone i utrudniają jedzenie lub chory chudnie leczenie właściwe należy wesprzeć żywieniem medycznym.
Rekomendowaną i najwygodniejszą, formą żywienia medycznego jest metoda żywienia doustnego, w formie specjalistycznych preparatów odżywczych (ang. oral nutrition suport, ONS – doustne suplementy pokarmowe.) Chory może je stosować pomiędzy posiłkami jako uzupełnienie diety). W ten sposób można skutecznie uzupełnić niedobory składników odżywczych, zapobiec niedożywieniu i wzmocnić organizm w walce z chorobą. Ważne, aby preparat był odpowiednio dobrany do potrzeb i wydolności narządów wewnętrznych. Dla przykładu osoby ze współistniejącą cukrzycą będą potrzebowały preparatu z mniejszą zawartością cukrów prostych, natomiast pacjenci z chorobami nerek mniejszej ilości białka. W wyborze preparatu z zakresu żywienia medycznego może pomóc lekarz, dietetyk lub farmaceuta. Warto pamiętać, że preparaty w płynie są skondensowanym źródłem energii i składników odżywczych, dlatego należy je spożywać powoli w ciągu dnia, dzieląc na mniejsze porcje.
GPO 3/2019
Autor tekstu:
