Zalecenia dietetyczne dla pacjentów z rakiem nerki i pęcherza moczowego
2019-11-07
Mgr inż. Iwona Sajór, kierownik Pracowni Prewencji i Leczenia Żywieniowego Nowotworów w Instytucie Żywności i Żywienia, członek Polskiego Towarzystwa Dietetyki i Stowarzyszenia Polska Unia Onkologii przedstawia zalecenia żywieniowe dla pacjentów z rakiem nerki i pęcherza moczowego w trakcie i po zakończeniu leczenia, które warto stosować, aby zmniejszyć ryzyko nawrotu choroby nowotworowej.
Odpowiednio zbilansowana dieta w trakcie leczenia chorób nowotworowych jest ważnym elementem wspomagającym terapię. Dzięki niej możliwe jest zmniejszenie ryzyka rozwoju niedożywienia, zapobieganie niedoborom składników odżywczych i utrzymanie prawidłowej masy ciała. Co więcej, prawidłowy sposób żywienia może poprawić skuteczność leczenia, wzmacniając układ odpornościowy oraz zmniejszając dolegliwości i nasilenie skutków ubocznych terapii onkologicznych.
Dla pacjentów leczonych z powodu raka nerki i dróg moczowych nie ma jednej uniwersalnej diety, ponieważ każdy chory ma inne potrzeby żywieniowe związane z płcią, wiekiem, aktywnością fizyczną, stanem odżywienia i ewentualnymi chorobami współistniejącymi, ale również z dolegliwościami, rodzajem leczenia i stopniem zaawansowania choroby. Dlatego dieta obejmująca dokładną ilość kalorii, białka, tłuszczu, węglowodanów, witamin, składników mineralnych i wody powinna być dostosowana indywidulanie przez dietetyka. Pewne ogólne wskazówki żywieniowe dla pacjentów z nowotworami nerki lub pęcherza moczowego są uniwersalne i warto je stosować niezależnie od etapu choroby, a także po zakończeniu leczenia, aby zmniejszyć ryzyko nawrotu choroby nowotworowej.
Ilość, rodzaj i częstotliwość posiłków
Zapotrzebowanie organizmu na składniki odżywcze w trakcie leczenia nowotworu może zwiększyć się nawet o ¼ w porównaniu do tego sprzed choroby. Aby sprostać tym potrzebom i nie dopuścić do utraty masy ciała, każdego dnia należy dostarczać z pożywieniem odpowiedniej ilości kalorii, węglowodanów, białka i tłuszczu. Łatwiej to realizować, kiedy posiłków jest więcej w ciągu dnia (przynajmniej 4–5, w tym 3 główne: śniadanie, obiad, kolacja i 1–2 mniejsze przekąski). Częste posiłki pozwalają efektywniej wykorzystać zawarte w diecie składniki, nie obciążając nadmiernie nerek i pęcherza moczowego. Spożywanie mniejszych posiłków kilka razy w ciągu dnia w odstępach nie większych niż 3-4 godziny ułatwia też pracę żołądka, wątroby, trzustki i jelit, korzystnie wpływa na trawienie, pozwala uniknąć bólów brzucha, uczucia nadmiernego wypełnienia, nudności i biegunek.
Niezmiernie ważne jest, aby możliwie jak najbardziej urozmaicać dietę zarówno w okresie leczenia, jak i po jego zakończeniu. Mała różnorodność diety może skutkować szkodliwym niedoborem lub nadmiarem niektórych składników odżywczych w organizmie (każdy produkt jest bogatym źródłem innych składników).
Do komponowania posiłków najlepiej wybierać produkty świeże, naturalne, niskoprzetworzone, zawierające jak najmniej soli, cukru, słodzików, syropów glukozowo-fruktozowych, tłuszczów nasyconych i trans, utwardzanych olejów roślinnych, aromatów dymu wędzarniczego, sztucznych barwników i aromatów, konserwantów, regulatorów kwasowości itp.
W praktyce oznacza to, że np. zamiast owocowego jogurtu lepiej wybrać naturalny i połączyć go z musem ze świeżych lub duszonych owoców; pastę jajeczną lub rybną przygotować samodzielnie dodając ulubione zioła, a wędlinę produkowaną przemysłowo zastąpić upieczonym w domu mięsem.
Ważne są również techniki gastronomiczne stosowane do przygotowania posiłków. Przede wszystkim należy eliminować mocno wysmażone lub grillowane tradycyjnie mięso i ryby. Spieczenie powierzchni tych produktów powoduje wytworzenie rakotwórczych substancji, które dla organizmu chorego będą dodatkowym obciążeniem. Zdecydowanie zdrowszym rozwiązaniem będzie gotowanie, duszenie bez obsmażania, pieczenie w folii lub naczyniu żaroodpornym.
Prawidłowo zbilansowana dieta
W większości posiłków należy spożywać różnorodne produkty zbożowe: naturalne płatki, pieczywo, kasze, ryż, makarony. Produkty z pełnego przemiału (pełnoziarniste pieczywo, płatki owsiane naturalne, grube kasze, niełuskany ryż czy makarony z mąki razowej) zawierają węglowodany złożone, białko oraz dużą ilość cennych witamin z grupy B, kwasu foliowego, selenu, cynku, magnezu. Z tego powodu warto, aby były stałym elementem diety osoby chorej na nowotwór nerki i pęcherza moczowego. Są one również źródłem znacznej ilości błonnika pokarmowego, dlatego osoby nie spożywające dotychczas takich produktów powinny włączać je do swojej diety stopniowo. A te, u których występują dolegliwości żołądkowo-jelitowe (np. w okresie naświetlań pęcherza moczowego lub w trakcie immunoterapii stosowanej w leczeniu raka nerki) powinny wybierać produkty zbożowe o mniejszej ilości błonnika, czyli jaśniejsze pieczywo, płatki błyskawiczne, drobne makarony i kasze, biały ryż lub produkty pełnoziarniste, a następnie gotować do miękkości i miksować.
Niezbędnym składnikiem większości posiłków osoby chorej na nowotwór nerki i pęcherza moczowego powinny być różnokolorowe warzywa i owoce. W postaci surowej zachowują one więcej antyoksydantów i jeśli tylko pozwala na to stan chorego, powinien on zjadać przynajmniej połowę dziennej ilości warzyw i owoców właśnie w takiej formie. Większe spożycie surowych warzyw i owoców jest przeciwwskazane bezpośrednio po operacji chirurgicznej, w okresie radioterapii, chemioterapii oraz immunoterapii. Również w sytuacji, gdy występują bóle brzucha, wymioty lub biegunka należy zrezygnować z surowych warzyw i owoców na korzyść gotowanych w wodzie lub na parze, blanszowanych, duszonych albo pieczonych. W okresie intensywnego leczenia raka nerki lub pęcherza moczowego nie są zalecane suche nasiona roślin strączkowych (fasola, groch, soja, soczewica, ciecierzyca), ponieważ są ciężkostrawne i mogą powodować wzdęcia oraz dyskomfort w jamie brzusznej.
Przynajmniej w 3 posiłkach każdego dnia powinny znaleźć się produkty dostarczające pełnowartościowego białka – ryby morskie (dorsz, mintaj, sola, łosoś, halibut), chude mięso (kurczak, indyk, mięso z królika), jaja, sery twarogowe, jogurty, kefiry, mleko. Zawarte w nich białko jest konieczne do szybszego gojenia się ran pooperacyjnych, regeneracji komórek uszkodzonych w czasie naświetlania lub pod wpływem chemioterapii, do prawidłowej pracy wątroby i układu odpornościowego.
Osoby poddane usunięciu nerki zajętej przez nowotwór powinny rozkładać produkty wysokobiałkowe równomiernie pomiędzy posiłkami w ciągu dnia i nie doprowadzać do kumulacji tego składnika w jednym posiłku. Dzięki temu druga nerka nie będzie nadmiernie obciążona i szybciej przejmie funkcje tej usuniętej. Jeśli jednak z jakiegokolwiek powodu nerka nie jest w pełni wydolna, ilość białka w diecie powinna być dostosowana indywidualnie w zależności od aktualnych wyników badań diagnostycznych.
Chorzy z nowotworem pęcherza moczowego, leczeni radioterapią mogą przejściowo nie tolerować laktozy – cukru zawartego w produktach mlecznych. Najczęściej objawia się to kurczowymi bólami brzucha, wzdęciami i biegunką. Podobne dolegliwości mogą okresowo występować u pacjentów z nowotworami nerki poddawanych immunoterapii. Aby uniknąć nieprzyjemnych dolegliwości należy czasowo wykluczyć surowe mleko, kefiry oraz sery z niepasteryzowanego mleka. Można spróbować zastąpić je gotowanym mlekiem bezlaktozowym, jogurtem lub serami z mleka pasteryzowanego. Jeśli jednak te produkty również nie są tolerowane, konieczne jest wyeliminowanie mleka i pozostałych przetworów mlecznych na czas leczenia przeciwnowotworowego.
Kolejnym niezbędnym składnikiem diety są tłuszcze, które ułatwiają przyswajanie witamin A, E, D i K, a niektóre prawdopodobnie mogą zmniejszać stan zapalny towarzyszący chorobie nowotworowej. Szczególnie cenne są wielonienasycone kwasy tłuszczowe z rodziny omega-3 obecne w olejach roślinnych (rzepakowy, lniany, oliwa z oliwek), orzechach, awokado, siemieniu lnianym i rybach morskich. Warto zadbać, aby wchodziły one w skład posiłków, np. olejem można skropić warzywa, kasze, ryż lub makarony; mielone orzechy lub siemię można dodawać do owsianki lub koktajlu warzywno-owocowego; oliwę do zup-kremów, a z awokado i jajka przygotować pastę kanapkową.
Nie można zapomnieć o odpowiedniej ilości napojów, które nawodnią organizm, ale również pozwolą pozbyć się toksycznych składników przemiany materii. Osoby z nowotworami nerki i pęcherza moczowego powinny pić często niewielkie ilości napojów z wody przegotowanej lub niskozmineralizowej wody mineralnej. Chorzy ci powinni unikać spożywania napojów gazowanych, coli, oranżady oraz tzw. nektarów, napojów i wód smakowych – zawierają cukier, słodziki, sól, fosfor oraz wiele sztucznych dodatków. Nie jest też zalecane nadużywanie mocnych herbat i kawy. Ilość napojów w diecie uzależniona jest od sprawności nerek i pęcherza moczowego oraz może być odmienna w zależności od sposobu leczenia, dlatego najlepiej skonsultować to z lekarzem prowadzącym.
Czego nie należy spożywać
Osoby, które przebyły resekcję nerki lub pęcherza moczowego powinny eliminować z diety produkty i potrawy zawierające dużo sodu i fosforu, ponieważ zdolność wydalania obu składników ulega pogorszeniu. Zbyt duża ilość sodu prowadzi do zatrzymywania wody w organizmie, obrzęków i nadciśnienia tętniczego, a długotrwały nadmiar fosforu zmniejsza stężenie wapnia we krwi, co może prowadzić do rozwoju osteoporozy.
Do produktów, których powinni unikać pacjenci z rakiem nerki lub pęcherza moczowego, jak również osoby wyleczone z tych nowotworów, należą:
• marynaty, produkty wędzone, konserwy, wędliny
• kostki rosołowe, zupy i sosy w proszku, przyprawy z glutaminianem sodu
• podroby, smalec, słonina, boczek, tłuste mięsa (wieprzowina, wołowina, baranina, kaczka, gęś)
• potrawy typu fast-food
• chipsy, słone paluszki, solone orzechy, frytki
• sery żółte, topione, typu feta, mleko skondensowane
• margaryny utwardzane stosowane do pieczenia
• napoje gazowane, wody wysokozmineralizowane
• cukier, słodycze, pieczywo cukiernicze
• suche nasiona roślin strączkowych (soja, soczewica, groch, fasola)
• grzyby suszone, pieczarki, kiszonki
• skorupiaki
• alkohol
Bibliografia:
1. Arends J., Bachman P., Baracos V., et al.: ESPEN guidelines on nutrition in cancer patients, Clinical Nutrition, 2016, http:// dx.doi.org/10.1016/j.clnu.2016.07.015
2. Kłęk S., Jankowski M., Kruszewski W.J. i wsp.: Standardy leczenia żywieniowego w onkologii. Nowotwory Journal of Oncology, 2015, 65, 4, 3, 210–337.
3. Krzakowski M., Kawecki A. [red]: Nowotwory złośliwe. Postępowanie wielodyscyplinarne. Tom II. Wydawnictwo Czelej, Lublin, 2012
4. National Cancer Institute. Eating Hints Before, During, and After Cancer. 2011. www.cancer.gov/publications/patienteducation/eating-hints on May 20, 2015.
5. Longo T.A., Gopalakrishna A., Fantony J.J. et all.: Effect of diet on bladder cancer survivors. Journal of Clinical Oncology, 2016, 34, 2 suppl, 437–437.
GPO 2/2018
Autor tekstu:
