Nowotwory złośliwe głowy i szyi - co trzeba o nich wiedzieć?

Nowotwory głowy i szyi to grupa chorób rozrostowych górnego odcinka przewodu oddechowego i pokarmowego. Do tej grupy zaliczamy nowotwory warg, nowotwory jamy ustnej - w tym języka, dna jamy ustnej, błony śluzowej policzka, podniebienia, a także nowotwory gardła, krtani, nowotwory zatok obocznych nosa, nowotwory dużych gruczołów ślinowych i nowotwory ucha. Niestety, nowotwory te ogólnie cechuje niekorzystne rokowanie.

Nowotwory złośliwe głowy i szyi - czynniki ryzyka

Wśród czynników ryzyka rozwoju nowotworów złośliwych głowy i szyi pierwsze miejsce zajmuje palenie tytoniu, które zwiększa ryzyko zachorowania od 5 do 10 razy w stosunku do osób niepalących, szczególnie w przypadku nowotworów krtani i gardła.

Statystycznie nowotwory te najczęściej dotykają mężczyzn po 60. roku życia - chorują na nie 2 do 5 razy częściej niż kobiety. Wyjątkiem od tej reguły są nowotwory nosowej i ustnej części gardła, które dotykają mlodsze grupy wiekowe.

Kolejnym bardzo ważnym czynnikiem rozwoju nowotworów głowy i szyi jest picie wysokoprocentowego alkoholu. W porównaniu z grupą nie pijącą takiego alkoholu to ryzyko wzrasta o 4 procent. Istnieje też synergistyczna zależność pomiędzy paleniem tytoniu i piciem alkoholu. Jeżeli pacjent pije powyżej 4 kieliszków mocnego alkoholu dziennie i wypala powyżej dwóch paczek papierosów dziennie to ryzyko nowotworu złośliwego w obrębie głowy i szyi wzrasta 35 krotnie. 

Bardzo ważnym czynnikiem ryzyka jest mechaniczne drażnienie śluzówek np. przez nieprawidłowo wykonane protezy zębowe, aparaty ortodontyczne czy zniszczone próchnicowo lub urazowo zęby. Osobnym, bardzo istotnym czynnikiem, wpływającym na rozwój raka głowy i szyi  jest nieprawidłowa higiena jamy ustnej.  Przebyta radioterapia w rejonie głowy i szyi zwiększa ryzyko pojawiania się nowego ogniska. Należy jednak pamiętać, że jest to jedna z strategii walki z tymi nowotworami. Również narażenie zawodowe, szczególnie na pył drzewny, azbest czy formalinę może być przyczyną zachorowania na nowotwory z tej grupy.

Szacuje się, że 90% chorych na nowotwory złośliwe głowy i szyi pali papierosy, natomiast papierosy i alkohol są odpowiedzialne za 75% powstawania nowotworów zlosliwych głowy i szyi.

W ostatnich latach podkreśla się znaczenie przewlekłego zakażenia wirusem HPV w procesie powstawania nowotworów głowy i szyi. HPV to wirus, który powoduje przede wszystkim raka szyjki macicy, raka odbytu i raka prącia, a także raka jamy ustnej i raka krtani. Znamy około 200 typów tego wirusa, z czego około 40 typów (zarówno wysoko- jak i niskoonkogennych) powoduje zmiany na skórze i błonach śluzowych. Szacuje się, że wysokoongenne typy HPV 16 i 18, odpowiadają za 90% nowotworów złośliwych związanych z tą infekcją. Do zakażenia wirusem HPV dochodzi podczas aktywność płciowej. Pierwsze zmiany na początku infekcji wirusowej-początkowo niezłośliwe-pojawiają się około pół roku od zakażenia i już wtedy są zakaźne. Od pierwszych zmian niezłośliwych do rozwinięcia się raka mija około 10 lat. Chorzy z nowotworami HPV-zależnymi głowy i szyi są młodsi, ich rokowanie jest lepsze, niemniej jednak częściej u nich pojawiają się przerzuty do węzłów chłonnych.

W profilaktyce zakażenia wirusem HPV dostępne są szczepionki. W Polsce jest to zalecana szczepionka 9-walentna (która chroni aż przed 9 typami wirusa HPV: 6, 11, 16, 18, 31, 33, 45, 52 i 58), ale także dostępna jest szczepionka 4-walentna skierowana przeciw typom HPV 16, HPV-18, HPV-6 i HPV-11 i szczepionka 2-walentna przeciwko HPV 16 i 18. Szczepienia są niefinansowane z budżetu Ministra Zdrowia.

Najlepiej szczepić młodzież przed rozpoczęciem aktywności seksualnej,  około 10-12 roku życia, wtedy szczepienie uzyskuje największą skuteczność. W krajach, w których wprowadzono obowiązkowe szczepienia przeciwko HPV, zarówno u chłopców jak i dziewcząt, w obserwacji 10 letniej odnotowuje się około 85% spadek patologii wysokiego ryzyka szyjki macicy. 

Kolejnym czynnikiem ryzyka rozwoju nowotworów głowy i szyi jest wirus EBV - szacuje się, że 80-90% raka niskozróżnicowanego nosogardła jest spowodowane tą infekcją. 

Pacjent z nowotworem głowy i szyi, który przeszedł leczenie onkologiczne  ma większe ryzyko rozwinięcia drugiego nowotworu złośliwego, szczególnie w obrębie górnego odcinka przewodu oddechowego czy górnego odcinka układu pokarmowego. Ci chorzy wymagają szczególnej opieki i obserwacji.

Bardzo często nowotwory jamy ustnej rozwijają się na podłożu tzw. stanu przednowotworowego (stanu przedrakowego). Są to zmiany patologiczne na błonie śluzowej jamy ustnej, które predysponują statystycznie częściej do rozwoju nowotworów złośliwych. To dlatego niezmiernie ważne są regularne wizyty u lekarza stomatologa. 

Autor: Anna Mydlak specjalista chirurgii szczękowo-twarzowej. Ukończyła Warszawski Uniwersytet Medyczny, następnie rezydenturę z zakresu chirurgi szczękowo twarzowej na Uniwersyteckim Centrum Klinicznym, Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego, w Klinice Chirurgii Czaszkowo – Szczękowo-Twarzowej, Chirurgii Jamy Ustnej i Implantologii. Pracownik Kliniki Nowotworów Głowy i Szyi Narodowego Instytutu Onkologii w Warszawie na stanowisku starszego asystenta.