Aktywność fizyczna a leczenie nowotworowe
2019-11-07
Dr Magdalena Górska-Doś pracuje w Zakładzie Fizjoterapii Akademii Wychowania Fizycznego w Poznaniu. Jej zainteresowania badawcze to aktywność fizyczna osób leczonych z powodu nowotworów złośliwych oraz powikłania i zaburzenia czynnościowe pacjentów po raku piersi. Od 20 lat współpracuje z Federacją Stowarzyszeń Amazonek oraz z Gorzowskim Stowarzyszeniem Amazonek.
Korzyści z aktywności fizycznej dla pacjentów onkologicznych
Wykonywanie ćwiczeń fizycznych i rekreacyjne uprawianie aktywności ruchowej przez osoby leczone z powodu nowotworów przez wiele lat wzbudzało obawy i niepewność. Współcześnie wielu autorów badań naukowych jednoznacznie wskazuje, że aktywność fizyczna jest skuteczną metodą zarówno pierwotnej jak i wtórnej profilaktyki chorób nowotworowych i odgrywa kluczową rolę w przywracaniu sprawności fizycznej oraz poprawie jakości życia. Ćwiczenia ruchowe zalecane są w każdej fazie leczenia choroby nowotworowej. Oprócz przywracania, poprawy i podtrzymania sprawności i wydolności fizycznej pacjentów ćwiczenia mogą zapobiegać powikłaniom i zmniejszać niepożądane objawy ze strony układu krążenia, oddechowego, nerwowego czy pokarmowego. Podejmowanie ćwiczeń fizycznych podczas chemioterapii łagodzi ból, wymioty i nudności oraz zaparcia i biegunki.
Nie ma wątpliwości, że ćwiczenia fizyczne mają korzystne działanie na obniżanie poziomu zmęczenia w tzw. zespole zmęczenia nowotworowego (ZZN), który jest jednym z najczęściej występujących niepożądanych objawów leczenia onkologicznego i obserwuje się go u ponad 60% osób. Zespół zmęczenia nowotworowego występuje, kiedy wykonywanie codziennych czynności – nawet tych podstawowych – wywołuje zmęczenie. Stan „wyczerpania” organizmu wywołany ZZN zaburza zdolność dbania o siebie i mocno ogranicza samodzielne funkcjonowanie. W tak trudnej sytuacji, stopniowe wprowadzenie regularnej aktywności fizycznej może być jedynym sposobem przerwania błędnego koła, w którym zmęczenie, będąc objawem niskiej wydolności, staje się również przyczyną unikania ruchu.
Ruch jest czynnikiem poprawiającym skuteczność leczenia przeciwnowotworowego a odpowiednio dawkowany może być traktowany jako prewencja wtórna, czyli działanie zapobiegające nawrotom choroby. Uważa się, że systematyczna aktywność ruchowa może zmniejszać ryzyko wystąpienia, np. raka piersi poprzez korzystny wpływ na regulację hormonalną (obniżenie poziomu estronu, estradiolu i wolnego estradiolu). Inny możliwy mechanizm zależności pomiędzy aktywnością ruchową a zachorowaniem na nowotwór dotyczy funkcji immunologicznej oraz metabolicznej. Ćwiczenia fizyczne znacząco obniżają poziom insuliny, glukozy i trójglicerydów oraz podnoszą wartość cholesterolu HDL, które to czynniki są powiązane z rozwojem niektórych nowotworów.
Oprócz bezpośrednich mechanizmów fizjologicznych aktywność ruchowa może wpływać na rozładowanie negatywnych emocji, stresu psychicznego, poprawiać samopoczucie, a także może mieć pośrednio ochronny wpływ na organizm. Styl życia, w którym na stałe wpisany jest aktywny sposób spędzania czasu wolnego, wiąże się często z innymi pozytywnymi zachowaniami zdrowotnymi – odpowiednią dietą, ograniczeniem spożywania alkoholu, niepaleniem papierosów.
Rodzaj i forma ćwiczeń
W leczeniu onkologicznym ważnym zagadnieniem jest dobór odpowiedniego rodzaju, intensywności, czasu i form aktywności ruchowej.
Osoby z rozpoznaną chorobą nowotworową powinny stosować różne rodzaje ćwiczeń fizycznych, które są im dostępne i akceptowane. Ćwiczenia fizyczne poprawiają wydolność i obniżają zmęczenie o średnio 40–50%. Zalecane są ćwiczenia angażujące duże grupy mięśniowe, naturalne, takie jak spacery, marsze z kijkami (nordic walking), biegi, taniec, jazda rowerem (stacjonarnie i w terenie), pływanie oraz gimnastyka ogólnousprawniająca. Coraz częściej proponowane jest uzupełnianie treningu zdrowotnego elementami ćwiczeń siłowych (z oporem, np. z ciężarkami, taśmami lateksowymi).
Pacjenci mogą wykonywać ćwiczenia, treningi zdrowotne zarówno indywidualnie (w warunkach domowych, na świeżym powietrzu, czy pływalni), jak i w zorganizowanych grupach (np. Stowarzyszeniach Amazonek). Domowe programy ćwiczeń są wygodniejsze w stosowaniu, ale wymagają większej świadomości i samodzielności. Uczestnictwo w zajęcia grupowych, oprócz aspektów psychospołecznych może natomiast wpływać na poprawę systematyczności ćwiczeń, a ponadto może być bezpieczniejsze i lepiej zorganizowane metodycznie z racji profesjonalnej opieki instruktora czy fizjoterapeuty.
Poziom intensywności
Najlepszymi ćwiczeniami dla pacjentów są naturalne formy ruchu, jednak najważniejsze jest dostosowanie odpowiedniego poziomu intensywności i czasu ich trwania.
W celu uzyskania pozytywnego efektu ćwiczeń fizycznych pacjenci powinni podejmować ćwiczenia wytrzymałościowe z umiarkowaną intensywnością tzn. tętno nie powinno przekraczać 75% maksymalnej liczby odpowiedniej dla wieku (220 minus wiek). Przykład: osoba w wieku 60 lat powinna wykonywać ćwiczenia z limitem tętna 120. Dla porównania, ćwiczenia o niższej intensywności (50–60% częstości akcji serca maksymalnej dostosowanej do wieku) mogą nie przynieść korzystnego, oczekiwanego wpływu na wydolność fizyczną. Z drugiej strony, nie trzeba uczestniczyć w intensywnych ćwiczeniach dla poprawy nastroju i obniżenia zmęczenia; „łagodniejsze” ćwiczenia mogą redukować niepokój, objawy depresji i wyczerpania organizmu nawet pomimo braku sercowo-naczyniowych korzyści.
Aktywność o umiarkowanej intensywności to taka, która wymaga pewnego wysiłku, ale nie tak intensywnego jak bieg. Dobrym przykładem umiarkowanej aktywności jest szybki marsz, taki jakbyśmy spieszyli się na tramwaj lub ważne spotkanie albo próbowali się rozgrzać. Wysiłki o takiej intensywności to także jazda na rowerze, taniec, czy gry plażowe. Podczas takiego wysiłku fizycznego nie powinniśmy odczuwać przyspieszonego oddechu (w teście mówienia – możliwość naturalnego wypowiadania się, rozmowy) oraz odczuwać bicia własnego serca. Najbardziej wymiernym i obiektywnym sprawdzianem jest jednak pomiar tętna (ręcznie lub wykorzystując dostępne urządzenia) w trakcie trwania ćwiczeń, które nie powinno przekraczać górnej zalecanej granicy (75% maksymalnego tętna).
Innym sposobem oceny poziomu aktywności fizycznej jest pomiar dziennej liczby kroków lub wydatku energetycznego w kilokaloriach. Uważa się, że zadawalająca liczba kroków, świadcząca o dużej aktywności dziennej to co najmniej 12 000 kroków lub wysiłek powodujący wydatek 150–400 kilokalorii.
Zalecane stosowanie ćwiczeń oporowych (siłowych) dla pacjentów onkologicznych jest związane głównie z odbudową tkanki mięśniowej i zwiększeniem jej wytrzymałości siłowej. Ćwiczenia powinny być wykonywane z intensywnością nie większą niż 30–50% ciężaru maksymalnego i prowadzone w seriach (rozpoczynając od 1 do 3), powtarzane 12–15 razy.
Częstość i czas trwania
Czas trwania ćwiczeń fizycznych powinien być dobierany indywidualnie, w zależności od aktualnego stanu klinicznego czy kondycji pacjenta. Warto zaczynać od 15 minut ćwiczeń i stopniowo je wydłużać średnio do 30–40 minut. U pacjentów w dobrej kondycji, po leczeniu radykalnym czas ćwiczeń można wydłużać do 60 minut. W projektowaniu ćwiczeń w wymiarze czasowym dla osób po leczeniu nowotworowym należy uwzględnić także wnioski i spostrzeżenia wynikające z badań naukowych. Zaobserwowano, że poziom zmęczenia wzrastał, gdy długość sesji ćwiczeń przekraczała 60 minut.
Aby uniknąć zmęczenia, ćwiczenia należy wykonywać z umiarkowaną intensywnością codziennie lub przynajmniej co drugi dzień.
Ograniczenia aktywności fizycznej w chorobie nowotworowej
Wybór rodzaju, formy, intensywności aktywności fizycznej powinien być dostosowany indywidualnie dla każdego pacjenta i uwzględniać jego różne obciążenia, np.: kardiologiczne, neutropenię, trombocytopenię, obecność przerzutów do kości itp. Nie są to jednak przeciwwskazania bezwzględne do prowadzenia fizjoterapii. Np. warto wspomnieć, iż właściwie dawkowane ćwiczenia fizyczne nie mają negatywnego wpływu na powstawanie obrzęku limfatycznego. Zarówno ćwiczenia aerobowe, jak oporowe są bezpieczne i powinny być zalecane wszystkim pacjentom z obrzękiem i bez obrzęku kończyn.
Ograniczenie aktywności fizycznej należy uwzględnić przy ciśnieniu rozkurczowym poniżej 45mmHg i powyżej 95mmHg, akcji serca powyżej 100/min, temperaturze ciała powyżej 38°, częstości oddechów powyżej 20/min, infekcji wymagającej antybiotykoterapii, przy czynnych krwawieniach, świeżych wybroczynach oraz poziomie płytek poniżej 50 G/l.
GPO 2/2018
Autor tekstu:
