Rola pielęgniarek onkologicznych w edukacji pacjentów chorych na nowotwory
2019-10-01
Choroba nowotworowa ma współcześnie charakter przewlekły. Wymaga od pacjenta świadomego uczestnictwa w terapii. To właśnie pielęgniarka pomaga choremu lepiej i sprawniej przygotować się do samoobserwacji, samokontroli i samoopieki. O roli pielęgniarek onkologicznych w edukacji pacjentów chorych na nowotwory pisze dr n. med., mgr pielęgniarstwa – Elżbieta Garwacka-Czachor z Dolnośląskiego Centrum Onkologii we Wrocławiu, dolnośląski konsultant wojewódzki w dziedzinie pielęgniarstwa onkologicznego, redaktor naczelna czasopisma „Opieka Onkologiczna”.
Obowiązek realizacji przez pielęgniarkę świadczeń z zakresu edukacji zdrowotnej wynika z Ustawy z dnia 15 lipca 2011 roku o zawodach pielęgniarki i położnej (Dz.U. z 2011 r. nr 174, poz. 1039). Zgodnie z art. 4 ust. 1 tego aktu prawnego wykonywanie zawodu pielęgniarki polega na udzielaniu świadczeń zdrowotnych, w szczególności na:
- rozpoznawaniu warunków i potrzeb zdrowotnych pacjenta;
- rozpoznawaniu problemów pielęgnacyjnych pacjenta;
- planowaniu i sprawowaniu opieki pielęgnacyjnej nad pacjentem;
- samodzielnym udzielaniu w określonym zakresie świadczeń zapobiegawczych, diagnostycznych, leczniczych i rehabilitacyjnych oraz medycznych czynności ratunkowych;
- realizacji zleceń lekarskich w procesie diagnostyki, leczenia i rehabilitacji;
- orzekaniu o rodzaju i zakresie świadczeń opiekuńczo-pielęgnacyjnych;
- edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia.
- rozpoznawaniu problemów pielęgnacyjnych pacjenta;
- planowaniu i sprawowaniu opieki pielęgnacyjnej nad pacjentem;
- samodzielnym udzielaniu w określonym zakresie świadczeń zapobiegawczych, diagnostycznych, leczniczych i rehabilitacyjnych oraz medycznych czynności ratunkowych;
- realizacji zleceń lekarskich w procesie diagnostyki, leczenia i rehabilitacji;
- orzekaniu o rodzaju i zakresie świadczeń opiekuńczo-pielęgnacyjnych;
- edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia.
Rodzaj i zakres świadczeń zapobiegawczych, o których mowa w cytowanym przepisie (także diagnostycznych, leczniczych i rehabilitacyjnych) określa rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 7 listopada 2007 roku w sprawie rodzaju i zakresu świadczeń zapobiegawczych, diagnostycznych, leczniczych i rehabilitacyjnych udzielanych przez pielęgniarkę albo położną samodzielnie bez zlecenia lekarskiego (Dz.U. nr 210, poz. 1540). Zgodnie z tym przepisem pielęgniarka ma prawo do samodzielnego (bez zlecenia lekarskiego) edukowania i udzielania porad w zakresie samoopieki osobom chorym, niepełnosprawnym i ich rodzinom.
Zgodnie z definicją sformułowaną przez prof. Barbarę Woynarowską – edukacja zdrowotna jest całożyciowym procesem uczenia się ludzi jak żyć, aby zachować i doskonalić zdrowie własne i innych, a w przypadku wystąpienia choroby lub niepełnosprawności aktywnie uczestniczyć w jej leczeniu, radzić sobie i zmniejszać jej negatywne skutki.
Edukacja terapeutyczna pacjenta onkologicznego
Edukacja zdrowotna w chorobie przewlekłej zwana też „edukacją terapeutyczną” lub „edukacją pacjentów (chorych)” jest ukierunkowana na specyficzne problemy i potrzeby edukacyjne, w tym przypadku chorych onkologicznie. Głównym celem pielęgniarki-edukatorki jest pomoc pacjentowi w zrozumieniu choroby i uczeniu się życia „na nowo” z chorobą nowotworową tak, aby wykorzystać wszystkie możliwości i zasoby oraz odczuwać satysfakcję z życia. Trudno o jedną dobrą radę dla wszystkich pacjentów, ale wszelkie działania zwiększające poziom świadomości chorych z pewnością pomogą w pokonaniu lęku i niepewności oraz przystosowaniu się do nowej rzeczywistości. Właściwy poziom wiedzy i umiejętności, a także motywacji pozwala pacjentowi zachować autonomię i świadomie uczestniczyć w procesie diagnostyczno-terapeutycznym. Pomaga choremu lepiej i sprawniej przygotować się do samoobserwacji, samokontroli i samoopieki.
Podczas pobytu w szpitalu zadaniem pielęgniarki oraz lekarza prowadzącego jest edukacja pacjentów i ich rodzin w zakresie istoty choroby. Wyjaśniają czynniki ryzyka, przyczyny i mechanizmy choroby, mówią o objawach i ich przebiegu, informują o diagnostyce i leczeniu oraz zmianie dotychczasowego trybu życia. Pielęgniarka nawiązuje z chorym relację (kontakt terapeutyczny), pomaga w zaspakajaniu potrzeb dnia codziennego, towarzyszy pacjentowi podczas badań diagnostycznych, wyjaśnia zasady pielęgnacji w konkretnej sytuacji, wspiera chorego informacyjnie i emocjonalnie, jest blisko pacjenta. Opieka nad chorym musi przebiegać w sposób szanujący jego godność i podmiotowość.
Choroba nowotworowa, poza zmianami w zakresie zdrowia fizycznego, może prowadzić do zmian poznawczych, emocjonalnych i behawioralnych. Dobrym sposobem na zmniejszanie lęku i niepokoju jest edukacja zwiększająca motywację pacjenta do leczenia. Podczas hospitalizacji związanej z chorobą nowotworową zdecydowana większość chorych przechodzi załamanie czy depresję. W przypadku chorych na nowotwory pielęgniarka realizując zadania edukacyjne musi brać pod uwagę etapy adaptacji do choroby, przez które przechodzi pacjent i jego rodzina. Najtrudniejszym momentem edukacji pacjenta jest czas bezpośrednio po rozpoznaniu choroby (faza pierwsza – szok), kiedy chory nie jest w stanie racjonalnie myśleć, dominują emocje i brak koncentracji, myśli krążą wokół podejmowania decyzji dotyczących leczenia.
W fazie kryzysu emocjonalnego (faza druga) działania edukacyjne pielęgniarek powinny skupiać się na redukcji napięcia u chorego i wsparciu emocjonalnym. Trzeci etap adaptacji – pozorne przystosowanie się – należy poświęcić na budowanie dobrych relacji (porozumienia, partnerstwa) z chorym. Najwłaściwszą dla edukacji wydaje się ostatnia faza, konstruktywnego przystosowania się do choroby. Pacjent mobilizuje się, poszukuje informacji o chorobie, chętnie rozmawia, pyta, analizuje doświadczenia własne i innych, obserwuje i kontroluje swoje objawy, zaczyna rozumieć chorobę.
Edukacja w pielęgnowaniu jest, więc oddziaływaniem wychowawczym oraz działaniem ułatwiającym opanowanie przez pacjentów wiedzy (przydatnej dla danej osoby) i różnorodnych umiejętności (zależnych od rodzaju choroby i sytuacji życiowej pacjenta), niezbędnych w samoopiece i samopielęgnacji. Będą to zarówno czynności jednorazowe, jak i okazjonalne, np. indywidualne porady lub instruktaż, oraz działania podejmowane w ramach procesu nauczania opartego na dogłębnym rozpoznaniu deficytu wiedzy i umiejętności pacjenta i jego rodziny (programy edukacyjne). Aby proces edukacji spełnił zakładane cele, musi przebiegać zgodnie z założeniami cyklu działania zorganizowanego (gromadzenie danych, rozpoznanie stanu, planowanie, realizacja oraz ocena oczekiwanych wyników). Rozpoznanie ma na celu zdefiniowanie stopnia gotowości pacjenta do uczenia się, a także określenie, jakiej pomocy oczekuje w zakresie wiedzy i umiejętności, które są mu niezbędne w danej sytuacji i stanie zdrowia. Planowanie dotyczy określenia celów zmierzających do wywołania konkretnych zmian w wiedzy i zachowaniu pacjenta. Planowanie dotyczy również treści kształcenia, form, metod i środków dydaktycznych, które zostaną wykorzystane. Realizacja edukacji powinna być zgodna z ustalonym wcześniej planem. Ocena polega na określeniu zmian w zachowaniu pacjenta, w uzyskaniu umiejętności samoopieki i radzenia sobie w warunkach domowych. Ocena stanowi również podstawę do modyfikowania planu edukacji.
Cel edukacji pacjenta onkologicznego prowadzonej przez pielęgniarkę
Celem pielęgniarki, która edukuje pacjenta onkologicznego jest uzyskanie zmiany jego zachowania. Dlatego przekazuje mu wiedzę i umiejętności o sposobach radzenia sobie w chorobie nowotworowej. Zakres zmian zachowania i funkcjonowania pacjenta w chorobie, powinien być określony na początku pracy z pacjentem, gdy tworzy się plan edukacji. Ma to znaczący wpływ na postawę i przekonania pacjenta. Cele szczegółowe, zakres, formy i metody edukacji chorych onkologicznie zależeć będą od rodzaju choroby i jej przebiegu, wieku i statusu społecznego (np. poziomu wykształcenia) chorych. Pielęgniarka onkologiczna najczęściej wykorzystuje w swojej pracy edukacyjnej podejście indywidualne, rzadziej zbiorowe lub grupowe. Forma pracy indywidualnej realizowana jest poprzez poradnictwo, udzielanie wyjaśnień, pokazy, ćwiczenia, które uczą chorych umiejętności rozwiązywania określonego problemu. Pielęgniarki korzystają z różnych pomocy dydaktycznych, najczęściej są to broszury, plakaty, multimedia itp., przygotowywane przez firmy farmaceutyczne, kosmetyczne, towarzystwa naukowe, fundacje i inne. Pomoce te ułatwiają pielęgniarce pracę edukacyjną z pacjentem, a choremu pomagają w konfrontacji z chorobą oraz w lepszym zrozumieniu własnych możliwości i ograniczeń. Ważnym elementem w procesie edukacji jest język, jakim posługuje się pielęgniarka edukatorka, używanie żargonu lub terminologii medycznej nie sprzyja zrozumieniu i zapamiętaniu informacji przez pacjentów. Osoby bezpośrednio odpowiedzialne za edukację zdrowotną powinny być kompetentne, komunikatywne i wiarygodne, a także posiadać odpowiednią wiedzę merytoryczną.
Czy pielęgniarki są przygotowane do edukacji pacjentów chorych na nowotwory?
I tak i nie. Wnioski z badań przeprowadzonych przez mgr Jadwigę Nowacką w 2012 roku w Dolnośląskim Centrum Onkologii we Wrocławiu wskazują, że pielęgniarki nie są dostatecznie przygotowane do roli edukatora, a prowadzona przez nie działalność edukacyjna w dużej części nie spełniała oczekiwań pacjentów oraz nie przygotowuje ich do samoopieki i samopielęgnacji w warunkach domowych. Rodzina pacjenta sporadycznie bywa włączana w proces edukacji, mimo że 82% badanych pacjentów chciałoby, aby rodziny uczestniczyły w edukacji. Powyższe wnioski potwierdzają, że pielęgniarki onkologiczne muszą doskonalić swoją wiedzę i umiejętności z zakresu edukacji zdrowotnej i komunikacji terapeutycznej. Powinny lepiej zadbać o swój rozwój zawodowy i własne kompetencje, częściej korzystać z prawa, ale i obowiązku kształcenia podyplomowego. Możliwości jest wiele. Jednym z ważniejszych sposobów na doskonalenie zawodowe jest specjalizacja w dziedzinie pielęgniarstwa onkologicznego. Specjalista ustala treści i metody edukacji w fazie diagnozy, leczenia, pielęgnowania i rehabilitacji, dotyczące trybu życia, zmniejszenia powikłań towarzyszących leczeniu poprzez właściwą pielęgnację skóry, jamy ustnej, włosów oraz dietę. Innym rodzajem kształcenia podyplomowego jest kurs kwalifikacyjny w dziedzinie pielęgniarstwa onkologicznego, po jego ukończeniu pielęgniarka uzyskuje wiedzę i umiejętności do wykonywania określonych czynności zawodowych przy udzielaniu świadczeń pielęgnacyjnych, zapobiegawczych, diagnostycznych, leczniczych lub rehabilitacyjnych. Poza tym pielęgniarki pracujące z chorymi onkologicznie mogą doskonalić swoją wiedzę i umiejętności na kursach specjalistycznych. Aktualnie dostępne kursy to m.in. „Opieka nad pacjentem poddawanym procedurom diagnostycznym i terapeutycznym z użyciem otwartych źródeł promieniowania”, „Opieka nad pacjentem ze stomią jelitową”, „Żywienie dojelitowe i pozajelitowe”, „Komunikowanie interpersonalne w pielęgniarstwie”, „Opieka pielęgniarska nad chorymi dorosłymi w leczeniu systemowym nowotworów” oraz „Opieka nad dzieckiem z chorobą nowotworową”, czy też kursy dotyczące terapii bólu ostrego i przewlekłego u dorosłych. Należy dodać, że istnieją także inne formy aktualizowania swojej wiedzy, czy też dzielenia się nią z innymi, np. konferencje szkoleniowo-naukowe, zjazdy i sympozja organizowane przez towarzystwa i stowarzyszenia naukowe, seminaria, szkolenia itp. Postępy onkologii i pielęgniarstwa onkologicznego można śledzić czytając prasę medyczną, np. „Opiekę Onkologiczną” – kwartalnik wydawany przez Wydawnictwo MED HILL Press. Czasopismo skierowane jest głównie do pielęgniarek onkologicznych, ale także lekarzy, psychoonkologów, rehabilitantów, dietetyków.
GPO 4/2015
Autor tekstu:
