Psychoonkologia w Polsce. Historia, stan obecny, perspektywy
2019-10-08
Dr n. med. Paweł Zielazny – psycholog, gerontolog, specjalista zdrowia publicznego. Obecnie pracuje w Centrum Zdrowia Psychicznego oraz w Zespole Lecznictwa Środowiskowego w Gdańsku. Paulina Zielińska – psycholog, certyfikowany psychoonkolog PTP. Od lat pracuje w 5 Wojskowym Szpitalu Klinicznym w Krakowie z chorymi onkologicznie i przewlekle. Zajmuje się zagadnieniami związanymi z komunikacją pomiędzy personelem medycznym a chorym i jego bliskimi. Autorzy artykułu przedstawiają historię, ocenę aktualnego stanu i zadania, jakie stoją przed psychoonkologią w Polsce.
Psychoonkologia w Polsce – rys historyczny
Psychoonkologia to młoda interdyscyplinarna dziedzina medycyny, która zajmuje się psychologicznymi aspektami choroby nowotworowej. Psychoonkologia jest zarówno subdyscypliną onkologii klinicznej, psychiatrii, psychologii klinicznej jak i psychologii zdrowia. Twórcą psychoonkologii jest dr Jimmie Holland, szefowa Katedry Psychiatrii i Nauk Behawioralnych Centrum Onkologicznego im. Sloan Kettering w Nowym Jorku.
Do końca XX w. na skutek braku regulacji prawnych polski pacjent nie miał zagwarantowanego prawa do pełnej informacji dotyczącej diagnozy czy leczenia. Dawna ustawa o zawodzie lekarza, która obowiązywała do 1997 roku, nie przewidywała jakichkolwiek regulacji dotyczących informowania chorego. Zwyczajowo miał on otrzymywać jedynie dobre wiadomości. Informacje niekorzystne, w zakresie ustalonym przez lekarza, przekazywano rodzinie – niezależnie od woli pacjenta. Obecnie zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa chory, który ukończył 16 lat lub jego przedstawiciel ustawowy, ma prawo do uzyskania od lekarza przystępnej informacji o swoim stanie zdrowia, rozpoznaniu, proponowanych oraz możliwych metodach diagnostycznych i leczniczych, dających się przewidzieć następstwach ich zastosowania albo zaniechania, wynikach leczenia oraz rokowaniach, co wiąże się z koniecznością uzyskania świadomej zgody na leczenie.
W latach 70. coraz bardziej znane w Polsce stały się idee psychosomatyki (psychiczna geneza chorób) i somatopsychologii (wpływ chorób na funkcjonowanie psychiczne osoby), będące wynikiem przyjmowania biopsychospołecznego modelu zdrowia i choroby. W tym czasie rozpoczęły się m.in. badania na temat psychologicznych aspektów sytuacji pacjenta onkologicznego. W oddziałach szpitalnych pojawiły się pierwsze etaty dla psychologów. W 1983 roku Resort Zdrowia wprowadził specjalizację podyplomową z psychologii klinicznej. Obecnie normy zatrudnienia na oddziałach onkologii klinicznej czy medycyny paliatywnej wymagają obecności psychologa, choć zwykle nie w pełnym wymiarze etatu.
Z początkiem lat 90. XX w. rozpoczął się w Polsce oddolny ruch pacjentów, którzy stopniowo zaczęli zrzeszać się w stowarzyszenia samopomocowe. Inicjatorami wielu grup samopomocy byli profesjonaliści, a więc inaczej niż na Zachodzie, gdzie tworzyli je zwykle sami pacjenci.
W latach 90. ukazały się też w Polsce książki z nurtu autopatografii – Valerie Dax ,,Rak jest moją szansą” (1991), Ruth Picardie ,,Zanim powiem do widzenia” (1999), jednak popularność zyskały dopiero kilka lat później, gdy swoje wspomnienia z czasów choroby opublikowała pisarka i felietonistka Krystyna Kofta ,,Lewa, wspomnienie prawej” (2003) i dziennikarka, socjolog Anna Mazurkiewicz ,,Jak uszczypnie, będzie znak” (2003). Głównie dzięki tym książkom temat osobistych przeżyć związanych z chorobą nowotworową trafił do dyskursu publicznego.
W 1992 roku, z inicjatywy prof. Krystyny de Walden-Gałuszko powołane zostało Polskie Towarzystwo Psychoonkologiczne (PTPO) z siedzibą w Gdańsku. Towarzystwo zrzesza specjalistów, którzy z racji wykonywanego zawodu spotykają się z chorymi onkologicznie (lekarzy, psychologów, pielęgniarki, dietetyków, socjologów, duchownych itd.). Podstawowym celem PTPO jest rozwój psychoonkologii poprzez działania w kierunku wszechstronnego zaspokajania potrzeb pacjentów – fizycznych, psychicznych, społecznych i duchowych, a także wielodyscyplinarne badania naukowe oraz działalność oświatowo-szkoleniowa.
W 2005 r. w ramach działalności Towarzystwa powołana została Krajowa Szkoła Psychoonkologii (KSP), której celem jest prowadzenie działalności edukacyjnej, wydawniczej i naukowej. KSP opracowuje programy kształcenia i prowadzi szkolenia dla specjalistów oraz innych zainteresowanych psychoonkologią osób.
Organem prasowym Towarzystwa jest czasopismo „Psychoonkologia”. Jest to jedyne o tej tematyce czasopismo naukowe w Polsce. Ukazuje się od roku 1996. Zakres tematyczny obejmuje całe spektrum zagadnień psychoonkologicznych. Ważną rolą czasopisma jest także promocja kompleksowej opieki medycznej.
Istotnym elementem wpływającym na rozwój psychoonkologii w Polsce, zwłaszcza w kontekście poszerzania profesjonalnej kadry są studia podyplomowe z psychoonkologii. Studia te prowadzone są przez uczelnie wyższe (zarówno publiczne jak i niepubliczne), a ich głównym zadaniem jest kształcenie kadr medycznych na potrzeby pracy z pacjentem onkologicznym. Polskie Towarzystwo Psychoonkologiczne dla osób szczególnie zasłużonych i mających duże doświadczenie w pracy z pacjentem z rakiem wydaje specjalne certyfikaty psychoonkologa
Psychoonkologia w polskim systemie ochrony zdrowia – stan obecny
Narodowy Fundusz Zdrowia (NFZ) to państwowa jednostka organizacyjna, która pełni w polskim systemie ochrony zdrowia funkcje płatnika. Ze środków, które pochodzą z obowiązkowych składek ubezpieczenia zdrowotnego, NFZ finansuje świadczenia zdrowotne.
W Polsce nie ma wyodrębnionych świadczeń psychoonkologicznych refundowanych przez NFZ. Pacjenci chorzy na raka otrzymują pomoc psychologiczną poprzez świadczenia udzielane w innych komórkach organizacyjnych jak np. w poradniach zdrowia psychicznego, poradniach psychologicznych czy w ramach świadczeń psychoterapeutycznych, ale zgodnie z warunkami określonymi przez płatnika. Oznacza to, że w ww. podmiotach pomoc mogą uzyskać nie tylko pacjenci onkologiczni, ale wszyscy inni pacjenci z problemami psychologiczno-psychiatrycznymi. W dużych ośrodkach medycznych (np. centrach onkologii) w porozumieniu z NFZ tworzone są poradnie zdrowia psychicznego lub poradnie psychologiczne, w których zatrudniony jest odpowiednio przeszkolony personel (nie zawsze jednak są to psychoonkolodzy).
Warto również podkreślić, że oferowana obecnie pomoc psychologiczna dla osób chorych na nowotwory w ramach ubezpieczenia zdrowotnego jest niewystarczająca. Mimo wydawałoby się dość dobrze rozwiniętej opieki psychoonkologicznej znaczna część pacjentów nie ma żadnej możliwości skorzystania z takiej formy pomocy. Kłopoty finansowe wielu podmiotów leczniczych powodują, że w niektórych z nich psycholog/ psychoonkolog traktowany jest jako „luksus”. Oprócz aspektu finansowego jest to także efekt braku zrozumienia potrzeb chorych wśród decydentów odpowiedzialnych za zdrowie publiczne. Polski system ochrony zdrowia jest ciągle niedofinansowany. Istnieją priorytetowe problemy natury organizacyjnej, lokalowej czy ekonomicznej i często zdarza się, że psychologiczne problemy pacjentów nie są przedmiotem zainteresowania władz i decydentów.
W 2012 r. z inicjatywy Polskiego Towarzystwa Psychoonkologicznego rozpoczęte zostały prace nad formalnym wyodrębnieniem zawodu psychoonkologa. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 27 kwietnia 2010 r. w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalności na potrzeby rynku pracy zawód psychoonkolog został wpisany pod nr 228909 w kategorii inne zawody medyczne. Ministerstwo Zdrowia ustaliło własną definicję zawodu psychoonkologa: psychoonkolog to osoba z wyższym wykształceniem psychologicznym lub medycznym, która ukończyła studia wyższe i uzyskała tytuł magistra lub równorzędny oraz ukończyła studia podyplomowe z psychoonkologii. Zaproponowana przez Ministerstwo Zdrowia definicja wzbudza kontrowersje. Wśród teoretyków i praktyków z zakresu psychoonkologii nie ma zgodności, co do jej zakresu. Pierwsza grupa osób uważa, że psychoonkologiem powinien być każdy, kto ukończył podyplomowe szkolenie z tego zakresu. Zdaniem tej grupy psychoonkologiem może być każda osoba, niezależnie od wcześniejszego wykształcenia, która ukończyła szkolenie podyplomowe z tego zakresu, czyli mogą to być osoby wykonujące zawód medyczny jak np. lekarz, psycholog, fizjoterapeuta, ale mogą to być także osoby spoza obszaru medycyny jak np. socjologowie, pedagodzy, duchowni itp. Druga grupa za psychoonkologów uznaje tylko osoby posiadające certyfikat PTPO. Inni twierdzą, że psychoonkologiem może być osoba, która ukończyła zarówno szkolenie podyplomowe, jak i uzyskała certyfikat. Są też takie osoby, które za psychoonkologów uznają każdego, ko pracuje z pacjentem onkologicznym. Rozbieżności definicyjne są na tyle poważne, że jak do tej pory nie udało się w Polsce wypracować jednej, zadowalającej wszystkie zainteresowane strony definicji.
Przyszłość psychoonkologii
Psychoonkologia rozwija się i nabiera coraz większego znaczenia w terapii nowotworów. W liczących się ośrodkach onkologicznych na świecie włączenie pomocy psychologicznej w zakres usług stanowi standard, co skutkuje polepszeniem jakości leczenia chorych, w konsekwencji – podniesieniem jakości ich życia, także w opiece terminalnej. Również w Polsce na niektórych oddziałach i poradniach pracują psychoonkolodzy sprawując opiekę zarówno nad pacjentem jak i rodzinami. Powstają stowarzyszenia, grupy samopomocowe, grupy terapeutyczne. Niestety psychoonkolodzy to nieliczna i elitarna grupa zawodowa. Refundowanych świadczeń w ramach ubezpieczenia społecznego nie starcza dla wszystkich potrzebujących, a biorąc pod uwagę statystki epidemiologiczne dotyczące nowotworów należy założyć, że w przyszłości znacznie wzrośnie zapotrzebowanie na specjalistów z dziedziny psychoonkologii.
Doświadczenia krajów zachodnich, a także literatura wskazują, że ok. 20–30% pacjentów onkologicznych wymaga intensywnej interwencji psychologicznej. Biorąc pod uwagę liczbę osób chorujących na nowotwory w Polsce (ok. 600 tys.), zapotrzebowanie na pomoc psychologiczną dotyczy ok. 120–180 tys. osób. Na etat psychologa w poradni przypada średnio ok. 60–70 pacjentów w miesiącu. Jeśli w danym miesiącu porad psychologicznych wymaga ok. 100 pacjentów, to w tej poradni powinien być jeden etat psychoonkologiczny. W przypadku oddziałów stacjonarnych 1 psycholog powinien przypadać na 20 łóżek. Autorzy zdają sobie sprawę, że powyższe wyliczenia są na tym etapie nierealne do realizacji.
W 2014 r. opracowano narodową strategią walki z rakiem (tzw. cancer plan), który zgodnie z zaleceniami Komisji Europejskiej powinien posiadać każdy kraj członkowski. Psychoonkologia jest także wpisana do Narodowego Programu Zwalczania Chorób Nowotworowych, co daje nadzieję na dalszy rozwój tej dziedziny.
W wielu krajach na świecie bardzo dynamicznie rozwija się telemedycyna, w tym telepsychiatria i telepsychologia. W Polsce również podejmowane są działania w tym zakresie. Jednym z takich działań jest plan budowy internetowej platformy wsparcia psychoonkologicznego (www.psycheon.pl). Oprócz bogatej części informacyjnej, innowacyjnym rozwiązaniem będą tzw. porady on-line, przeznaczone dla pacjentów, którzy z różnych przyczyn (stan fizyczny, odległe miejsce zamieszkania, chęć pozostania anonimowym itp.) nie mogą udać się na tradycyjną wizytę.
Biorąc pod uwagę powyższe, najlepsze lata w zakresie rozwoju i znaczenia psychoonkologia ma jeszcze przed sobą, tym bardziej że pacjenci i ich bliscy coraz bardziej doceniają wagę wsparcia psychoonkologicznego w procesie leczenia i domagają się także takiej formy terapii.
Artykuł opracowano na podstawie: Zielazny P., Zielińska P.: Psychoonkologia w Polsce, Psychiatria Polska, 2016 (fragmenty). Praca oryginalna w trakcie publikacji.
GPO 2/2016
Autorzy tekstu:
