Rehabilitacja – złożony proces medyczno-społeczny
2019-10-30
Dr n. med. Hanna Tchórzewska-Korba, kierownik Zakładu Rehabilitacji Centrum Onkologii Instytutu M. Skłodowskiej-Curie w Warszawie wyjaśnia na czym polegają medyczne, psychologiczne i społeczne aspekty rehabilitacji.
Pani doktor, co rozumiemy pod pojęciem rehabilitacji?
Etymologicznie rzecz biorąc, rehabilitacja znaczy „ponowne uczynienie przydatnym, przywrócenie pierwotnego stanu”.
Termin ten używany jest przede wszystkim do określenia procesu medyczno-społecznego, którego celem jest przywrócenie osoby niepełnosprawnej w różnych aspektach do życia społecznego. Używany jest również w celu przywrócenia komuś odebranej niesłusznie i niesprawiedliwie chwały czy zasługi.
Pojęcie rehabilitacji dotyczy wielokierunkowego procesu społecznego na rzecz koordynacji wysiłków różnych instytucji państwowych ochrony zdrowia oraz innych instytucji pozarządowych (w tym organizacji pacjentów), samorządowych, charytatywnych i indywidualnych starań w celu przywrócenia osobom potrzebującym maksymalnie możliwego samodzielnego życia w rodzinie i społeczeństwie, zdolności do pracy zawodowej oraz aktywności społecznej. W odniesieniu do dzieci mówi się nie o „przywracaniu”, ale o ułatwieniu nabywania nowych umiejętności i zapobieganiu rozwijania nieprawidłowych wzorców postawy i wzorców ruchowych.
Co jest celem rehabilitacji medycznej?
Rehabilitacja medyczna jest podstawowym etapem rehabilitacji jako szeroko rozumianego procesu medyczno-społecznego. Rehabilitacja medyczna jest integralną częścią leczenia, a zaspokojenie potrzeb obywateli w zakresie rehabilitacji medycznej jest podstawowym obowiązkiem państwa.
Przez pojęcie rehabilitacja medyczna (lecznicza), rozumie się postępowanie, które umożliwia przyśpieszenie naturalnej regeneracji i plastyczności układu nerwowego oraz zmniejsza niedostosowanie fizyczne i psychiczne spowodowane chorobą lub urazem. Jest to kompleksowe i zespołowe działanie, które ma na celu przywrócenie danej osobie pełnej lub maksymalnie możliwej sprawności psychicznej lub fizycznej, także zdolności do pracy i brania udziału w życiu.
Aby zapewnić pacjentowi kompleksowość rehabilitacji, jacy specjaliści powinni wchodzić w skład zespołu rehabilitacyjnego?
Rehabilitacja medyczna obejmuje działania kompleksowe prowadzone przez zespół rehabilitacyjny, w którego skład wchodzą: lekarz specjalista rehabilitacji medycznej, fizjoterapeuta (dawniej magister rehabilitacji ruchowej), pielęgniarka, psycholog kliniczny, logopeda, masażysta i inni w zależności od referencyjności i specjalności danej placówki rehabilitacyjnej. Obecnie trudno jest znaleźć specjalność medyczną, w której rehabilitacja nie jest częścią leczenia.
Polski model rehabilitacji, uznany w środowisku światowych specjalistów zakłada, że rehabilitacja powinna być: powszechna, wczesna, kompleksowa, ciągła.
Co konkretnie oznaczają te pojęcia w odniesieniu do procesu rehabilitacji?
Przez powszechność rozumie się pełną dostępność do wszystkich form rehabilitacji dla każdego potrzebującego pacjenta, w czasie, w którym zostanie ona przez prowadzącego terapię lekarza zlecona.
Wczesne rozpoczęcie rehabilitacji odnosi się przede wszystkim do zagwarantowania rehabilitacji przyłóżkowej od pierwszych dni hospitalizacji.
Kompleksowość rehabilitacji dotyczy wszechstronnego, holistycznego spojrzenia na pacjenta jako podmiotu naszego działania, pamiętając, że leczy się człowieka a nie jego chorobę. Kompleksowość gwarantuje usprawnianie pod kątem leczniczym (fizjoterapia), psychologicznym, zawodowym i społecznym.
Zapewnienie ciągłości rehabilitacji ma szczególne znaczenie w schorzeniach przewlekłych, wrodzonych lub po uszkodzeniach ośrodkowego układu nerwowego, gdzie jest często jedyną formą leczenia, odgrywającą dużą rolę w zapobieganiu powikłaniom i profilaktyce dalszego postępu choroby. Ciągłość rehabilitacji ma ogromne znaczenie psychoterapeutyczne.
Jeszcze niedawno pojęcie rehabilitacji utożsamiano z fizjoterapią, na czym polega ta metoda leczenia?
Z pojęciem ,,rehabilitacja medyczna” nierozerwalnie łączy się fizjoterapia. Jest to metoda leczenia wykorzystująca zdolność organizmu do reaktywności na bodźce.
W zależności od stosowanego bodźca wyróżnia się następujące działy fizjoterapii:
Kinezyterapię – leczenie ruchem, które często łączy się z doborem zaopatrzenia ortopedycznego i przygotowaniem pacjenta do protezowania. Jak mówił twórca polskiej szkoły rehabilitacji prof. Wiktor Dega – Ruch jako lek nie ma substancji ani opakowania, a przekazanie go wraz z osobowością prowadzącego, czyni ten lek niezastąpionym.
Kinezyterapię – leczenie ruchem, które często łączy się z doborem zaopatrzenia ortopedycznego i przygotowaniem pacjenta do protezowania. Jak mówił twórca polskiej szkoły rehabilitacji prof. Wiktor Dega – Ruch jako lek nie ma substancji ani opakowania, a przekazanie go wraz z osobowością prowadzącego, czyni ten lek niezastąpionym.
Fizykoterapię – dział wykorzystujący do terapii bodźce fizykalne w postaci prądu elektrycznego, ciepła i zimna, światła, ultradźwięków, pól magnetycznych, wody w postaci kąpieli i natrysków.
Masaż – zabieg fizjoterapeutyczny polegający na sprężystym odkształcaniu tkanek.
Balneo- i klimatoterapię – dział wykorzystujący do terapii naturalne czynniki uzdrowiskowe i bodźce klimatyczne.
Fizjoterapia ma ogromne znaczenie w przywracaniu funkcjonalności chorego, ale również stanowi podstawę działań zapobiegawczych, np.: profilaktyka przeciwobrzękowa, przeciwzakrzepowa, przeciwodleżynowa.
Jaką rolę w procesie rehabilitacji odgrywa sfera psychiczna?
Rehabilitacja psychiczna, jak wynika z definicji rehabilitacji, jest częścią procesu, celem tego działania jest między innymi przywrócenie utraconych lub zaburzonych przez chorobę sprawności psychicznej, zdolności do pracy czy życia społecznego.
Rehabilitacja psychiczna dotyczy najbardziej skrytych i subtelnych struktur osobowości ludzkiej. Przywracanie chorym sprawności psychofizycznych powinno odbywać się przy współdziałaniu pacjenta, z uwzględnieniem jego nastawienia wobec samego siebie i choroby, jego zaangażowania w ten proces z odniesieniem do dyspozycji psychicznych i fizycznych. Nastawienie chorego, przekonanie o potrzebie współpracy z fizjoterapeutą i oczekiwania z obu stron mieszczą się w kategoriach psychologicznych. Psychologiczne przygotowanie pacjenta do usprawniania odgrywa olbrzymią rolę, warunkując często powodzenie rehabilitacji.
Proces rehabilitacji psychicznej jest przede wszystkim uwarunkowany właściwościami osobowości i zachowania jednostki, choć jest uzależniony również od rodzaju choroby i stanu fizycznego, jaki reprezentuje pacjent. Dla psychologicznego rozumienia niepełnosprawności bardzo ważny jest okres jej trwania. Ma to znaczenie przy układaniu planu usprawniania. Ważne jest również postrzeganie choroby przez pacjenta – jako wartości lub jako przeszkody. Z tym są związane odpowiednie formy oddziaływań psychologicznych.
Oddziaływania te w procesie rehabilitacji niepełnosprawnych zależą od leczenia i rehabilitacji chorego, rodzaju i etapu choroby, jak i od demonstrowanych przez pacjenta problemów psychologicznych. Bez względu na etap choroby i fazę leczenia, terapia psychologiczna powinna towarzyszyć każdej z tych faz. Podstawowymi sposobami oddziaływania na pacjentów są: informacja, psychoterapia, terapia behawioralna.
Wsparcie psychiczne jest szczególnie ważne dla pacjentów z chorobami nowotworowymi, tak ważne, że powstała odrębna gałąź psychologii zajmująca się psychiczną stroną rehabilitacji onkologicznej. Co było genezą powstania psychoonkologii?
Rozwój medycyny, szeroko zakrojone badania naukowe dowiodły w ostatnich latach, że istnieje bezpośredni związek między stanem fizycznym i psychicznym pacjenta onkologicznego. W 1981 roku Robert Ader opublikował książkę zatytułowaną ,,Psychoneuroimmunologia” dając tym samym początek dziedzinie interdyscyplinarnej o tej samej nazwie (w skrócie PNI). Przedmiotem zainteresowania PNI jest wpływ zależności między układem odpornościowym a mózgiem na zdrowie. Powstanie PNI ugruntowało naukowe podstawy psychoonkologii.
Twórcą psychoonkologii jest dr Jimmie Holland, kierująca Katedrą Psychiatrii i Nauk Behawioralnych Centrum Onkologicznego im. Sloan-Kettering w Nowym Jorku. Powstanie tej dziedziny zapoczątkowało rozwój zainteresowania naukowców, badaczy oraz lekarzy praktyków i samych pacjentów zagadnieniem możliwości ludzkiego umysłu w radzeniu sobie z nowotworem. Przyczyniło się to do znacznego rozwoju psychoonkologii jako integralnej części kompleksowego leczenia. Można nawet zaryzykować tezę, że wraz z sukcesami w walce z rakiem i uzyskiwaniem coraz lepszych wyników leczenia w wielu ośrodkach onkologicznych, zrównano troskę o zdrowie fizyczne ze staraniem o polepszenie samopoczucia w sferze psychicznej. Wysokospecjalistyczne, kompleksowe leczenie z rehabilitacją psychofizyczną jest jedyną drogą prowadzącą do poprawy wyników leczenia i jakości życia chorych na raka.
Co wchodzi w zakres działań psychoonkologii?
Pacjent z rozpoznanym rakiem wymaga od lekarza dużej wrażliwości, cierpliwości i wiedzy z zakresu psychologii. Bardzo ogólnie można stwierdzić, że psychoonkologia to dziedzina medycyny obejmująca swoim obszarem szeroko pojęte, różnorakie aspekty – psychologiczne, społeczne, behawioralne i etyczne – choroby nowotworowej, które mogą mieć wpływ na jej przebieg. Psychoonkologia największy nacisk kładzie na zagadnienia związane z reakcjami emocjonalnymi i behawioralnymi zarówno chorego jak i jego bliskich. Będąc składową interdyscyplinarnej onkologii obejmuje swoim zakresem nie tylko zagadnienia z dziedzin, takich jak psychiatria czy psychologia, ale graniczy zarówno ze wszystkimi dyscyplinami klinicznymi (chirurgia, radioterapia i chemioterapia) jak i bioetyką i opieką paliatywną. Ważna dla tej dziedziny medycyny jest kwestia objęcia opieką psychologiczną personelu medycznego zaangażowanego w proces leczenia pacjenta chorego na raka.
Zakres psychoonkologii obejmuje: promocję zdrowia, łagodzenie psychologicznych następstw rozpoznania i leczenia, edukację personelu medycznego w zakresie prawidłowej komunikacji z pacjentem onkologicznym.
Wiedza z zakresu psychoonkologii jest niezbędna, aby złożony proces leczenia przebiegał prawidłowo. Nadrzędny cel psychoonkologii to pomoc w zrozumieniu przez chorego, w jakim położeniu życiowym się znajduje, jaki wpływ choroba nowotworowa wywiera na sferę fizyczną, psychiczną, duchową i społeczną jego życia.
Dla wielu osób z niepełnosprawnością, zwłaszcza młodych, bardzo ważna jest rehabilitacja zawodowa. Jakiej pomocy w tym zakresie mogą oczekiwać osoby niepełnosprawne?
Praca dla osoby niepełnosprawnej jest osiągnięciem, które często wymaga długiego czasu kształcenia i rehabilitacji. Jest dobrem samym w sobie, nie tylko źródłem zarobkowania.
Rehabilitacja zawodowa ma na celu ułatwienie osobie niepełnosprawnej uzyskania i utrzymania odpowiedniego zatrudnienia. Celem tego działania jest również umożliwienie awansu społecznego.
Do podstawowych działań należą: poradnictwo zawodowe, szkolenia zawodowe i pośrednictwo pracy. Dla osób niepełnosprawnych bardzo ważna jest świadomość uprawnień i możliwości, jakie dają regulacje prawne w tym zakresie. Prawa i obowiązki osób niepełnosprawnych w zakresie prawa pracy, tak samo jak dla wszystkich pracowników reguluje Kodeks Pracy, a dla grupy osób z niepełnosprawnością także ustawa o rehabilitacji.
GPO 2/2017
Autor tekstu:
