Zasady żywienia seniorów z chorobą nowotworową

Wraz z wiekiem rośnie ryzyko rozwoju wielu chorób, w tym nowotworów złośliwych. Jest to związane przede wszystkim ze stopniowym wyczerpywaniem się funkcji naprawczych organizmu, a także z oddziaływaniem czynników środowiskowych, takich jak nieprawidłowa dieta, niska aktywność fizyczna czy nałogi. W Polsce osoby powyżej 65. roku życia najczęściej zapadają na raka jelita grubego, płuca, prostaty, piersi, macicy, jajnika, żołądka, trzustki, pęcherza moczowego, nerki oraz na białaczki i chłoniaki. Sposób żywienia uwzględniający potrzeby starzejącego się organizmu jest jednym z elementów wspierających terapię przeciwnowotworową.

Wpływ terapii onkologicznych na stan odżywienia osób starszych 

Pacjenci onkologiczni w starszym wieku są dużo bardziej narażeni na rozwój niedożywienia i kacheksji nowotworowej. Jest to związane z samym procesem fizjologicznego starzenia się organizmu, w przebiegu którego dochodzi do stopniowego upośledzenia funkcjonowania wielu narządów (m.in. żołądka, wątroby, trzustki, jelit, nerek), a także do utraty beztłuszczowej masy ciała – czyli ubytku tkanki mięśniowej. Te naturalnie zachodzące z upływem lat procesy są dodatkowo nasilane poprzez obecność choroby i skutki intensywnego leczenia przeciwnowotworowego. 

Niedożywienie u osób starszych manifestuje się nie tylko utratą masy ciała, ale również osłabieniem siły mięśni i sprawności ruchowej, niedokrwistością, depresją, obniżeniem odporności, większą podatnością na infekcje, trudnościami w gojeniu się ran pooperacyjnych i dłuższą rekonwalescencją. Jednocześnie u osób niedożywionych obserwuje się gorszą odpowiedź organizmu na leczenie, co niekorzystnie wpływa na rokowanie. 

Szczególnie narażone na wyniszczenie nowotworowe są osoby starsze, które jeszcze przed zdiagnozowaniem choroby miały jakieś deficyty składników odżywczych. 

A nie jest to rzadkością, ponieważ w procesie starzenia się organizmu dochodzi do pogorszenia pracy przewodu pokarmowego, co utrudnia spożywanie odpowiedniej pod względem ilości i jakości diety. Częste u osób starszych są trudności w żuciu pokarmu spowodowane brakami w uzębieniu, zmniejszone wydzielanie śliny i odczuwanie smaku, zaburzenia trawienia i wchłaniania składników odżywczych oraz spowolnienie perystaltyki jelit i zaparcia. 

Zapobieganie niedożywieniu u seniorów w trakcie leczenia onkologicznego 

Mając na względzie skuteczność leczenia przeciwnowotworowego należy zadbać o utrzymanie prawidłowego stanu odżywienia osoby chorej. Z racji zmian zachodzących w organizmie wraz z wiekiem oraz współistnienia niektórych chorób przewlekłych i konieczności ich leczenia, u seniorów częściej obserwuje się niedobory niektórych składników w porównaniu z młodszą częścią populacji. Dotyczy to przede wszystkim: pełnowartościowego białka, wapnia, witaminy B6 i B12, kwasu foliowego, żelaza, cynku, witaminy D, antyoksydantów (witaminy A, E i C) oraz kwasów tłuszczowych omega-3. Są to bardzo ważne dla organizmu seniora składniki, dlatego produkty będące ich źródłem powinny wchodzić w skład codziennej diety seniora (tabela 1). 

Wszystkie te składniki są również niezbędne do wspomagania organizmu w walce z chorobą nowotworową. Pełnowartościowe białko jest niezbędne do prawidłowej pracy układu odpornościowego oraz odbudowy uszkodzonych w trakcie leczenia tkanek. Kwasy tłuszczowe omega-3 pozwalają zmniejszać nasilenie stanu zapalnego towarzyszącego chorobie nowotworowej oraz zmniejszają ryzyko rozwoju niedożywienia i depresji. Wapń odpowiada nie tylko za stan kości i zębów, ale zapewnia także prawidłową pracę serca i układu naczyniowego, które są bardziej obciążone przez chorobę nowotworową i jej leczenie. Witamina D i cynk to składniki stymulujące odporność. Witaminy A, C i E neutralizują wolne rodniki tlenowe, zabezpieczając komórki przed uszkodzeniami. Natomiast żelazo i witaminy B6, B12 i kwas foliowy to składniki odpowiedzialne za tworzenie krwinek czerwonych i zapobieganie wystąpieniu anemii. 

Aby pokryć zapotrzebowanie organizmu osoby starszej w czasie leczenia onkologicznego na wszystkie niezbędne składniki odżywcze, codzienna dieta powinna być jak najbardziej urozmaicona. W jej składzie każdego dnia powinny znaleźć się: 

• warzywa i owoce – im bardziej kolorowe tym lepiej, powinny stanowić dodatek do każdego posiłku, o ile to możliwe chociaż połowa z nich powinna być zjadana na surowo, a częściowo mogą być także podawane w postaci soków lub koktajli warzywno-owocowych (200-400 ml dziennie), 

• produkty zbożowe – pieczywo mieszane i graham, płatki zbożowe, drobne i grubsze kasze, makarony lub ryż powinny być wkomponowane w skład większości posiłków, 

• przetwory mleczne – jogurty, kefiry, zsiadłe mleko czy sery twarogowe powinny być spożywane regularnie, a jeśli występuje nietolerancja laktozy, należy sięgać po produkty bezlaktozowe lub dodawać enzym laktazę do produktów mlecznych, 

• jaja, ryby i chude mięso to produkty dostarczające wartościowego białka, dlatego naprzemiennie powinny być obecne w głównych posiłkach seniora, 

• oleje roślinne, świeże masło, orzechy i ziarna uzupełniają dietę w tłuszcze i warto dodawać do je do posiłków w niewielkich ilościach. 

Seniorzy mający problemy z gryzieniem pokarmów lub ich trawieniem często rezygnują ze spożywania cennych produktów spożywczych, co stwarza ryzyko niedoborów. Niezmiernie ważne jest zatem, aby otrzymywali dobrze zbilansowane posiłki przygotowane w taki sposób, aby te problemy ominąć, nie rezygnując z witamin i składników mineralnych, tak potrzebnych w czasie choroby. Twardsze warzywa czy owoce można zetrzeć na tarce, zmiksować lub przecisnąć przez praskę. Grubsze kasze, czy brązowy ryż, można gotować trochę dłużej do miękkości, a następnie dodatkowo rozgnieść lub zmielić. Podobnie z orzechami i ziarnami – po zmieleniu czy zmiksowaniu nadal będą źródłem zdrowych tłuszczów. Mięso będzie łatwiejsze do trawienia, jeśli będzie podane w postaci gotowanych lub duszonych pulpetów czy klopsów. 

Suplementacja diety seniora w trakcie leczenia onkologicznego 

Zapotrzebowanie na większość składników odżywczych w diecie osoby starszej można pokryć za pomocą diety. Warunkiem jest jednak regularne jedzenie 5-6 wartościowych posiłków dziennie, co 2-3 godziny, niepomijanie żadnego z nich, a do tego wykorzystywanie świeżych, jak najmniej przetworzonych produktów ze wszystkich podstawowych grup spożywczych.

Tabela 1. Źródła pokarmowe wybranych składników odżywczych

Wyjątkiem jest witamina D, którą osoby starsze powinny suplementować przez cały rok, ponieważ z wiekiem zdolność syntetyzowania tej witaminy przez skórę pod wpływem promieni słonecznych ulega zmniejszeniu, a źródła pokarmowe są niewystarczające. 

Zdarza się, że dieta osób starszych z różnych powodów nie pokrywa zapotrzebowania na energię lub składniki odżywcze.Rośnie wówczas ryzyko niedożywienia i słabszej skuteczności terapii onkologicznej. Ważne jest więc, aby w miarę możliwości jeszcze przed rozpoczęciem leczenia wyrównać istniejące niedobory żywieniowe. W tym celu dietę należy uzupełnić o tzw. doustne suplementy pokarmowe, czyli specjalne preparaty do żywienia medycznego zawierające potrzebne składniki.Preparaty te są w postaci płynu lub proszku i zawierają jeden lub wiele składników odżywczych w zależności od potrzeb (np. samo białko lub węglowodany, tłuszcze, białko, witaminy i składniki mineralne). Należy je dobierać u seniorów indywidualnie, uwzględniając wydolność nerek, wątroby czy trzustki. W wyborze odpowiedniego preparatu może pomóc lekarz, pielęgniarka, dietetyk lub farmaceuta. 

Doustne suplementy pokarmowe sprawdzą się również w okresie okołooperacyjnym, a także w czasie chemio- lub radioterapii, ponieważ zapotrzebowanie na energię i składniki odżywcze jest w tym czasie większe, a zjedzenie odpowiednich ilości pożywienia może być utrudnione przez występujące dolegliwości. Takie uzupełnienie diety będzie zapobiegało chudnięciu i wyniszczaniu organizmu, a także będzie przyspieszało regenerację po zakończeniu leczenia. 

Należy też podkreślić, że stosowanie różnych innych suplementów, zawierających witaminy, składniki mineralne, zioła czy wyciągi roślinne bez porozumienia z lekarzem onkologiem może być dla osób w starszym wieku groźne. Po pierwsze może dojść do interakcji pomiędzy składnikami suplementów a składnikami chemioterapii, wskutek czego skuteczność leczenia maleje a rośnie toksyczność. Po drugie takie preparaty mogą wchodzić również w niebezpieczne interakcje z innymi lekami stosowanymi przez starszego pacjenta. 

Nawodnienie u osoby starszej 

Z wiekiem maleje zawartość wody w organizmie, a dodatkowo następuje upośledzenie fizjologicznego odruchu pragnienia. Z tego powodu osoby starsze rzadziej sięgają po napoje i są podatne na szybkie odwodnienie. Sytuację tę mogą pogarszać niektóre choroby (np. cukrzyca, choroby nerek, nadciśnienie tętnicze, choroba niedokrwienna serca, choroba Parkinsona czy Alzheimera) i stosowane leki (np. odwadniające). W trakcie leczenia onkologicznego wypijanie odpowiedniej ilości napojów przez osobę starszą jest niezmiernie istotne, bo odwodnienie może gwałtownie pogorszyć stan pacjenta. 

Podczas przyjmowania chemioterapii konieczne jest wypijanie większej ilości napojów (nawet około 3 litrów dziennie), aby możliwie jak najszybciej wypłukać szkodliwe metabolity leków z organizmu. Jeśli osoba starsza będzie piła za mało, wtedy mocz będzie bardziej zagęszczony, a pozostałości leków dłużej i mocniej będą oddziaływać na pęcherz moczowy, co może doprowadzić do zakażenia, a nawet uszkodzenia nerek. 

Większą ilość napojów powinny wypijać również osoby starsze, u których w trakcie leczenia przeciwnowotworowego występują dolegliwości typu biegunki, nudności i wymioty czy suchość w ustach. 

Aby odpowiednio nawodnić organizm osoby starszej należy podawać jej napoje przez cały dzień często, ale w niewielkich porcjach (np. co pół godziny kilka łyków) lub zapewnić do nich dostęp. Takie działanie pozwoli też uniknąć nadmiernie częstych wizyt w toalecie, które często powstrzymują seniorów przed piciem wystarczającej ilości napojów. Przeciętnie osoba starsza powinna wypijać około 8 szklanek napojów dziennie (2 litry), ale optymalną ilość najlepiej uzgodnić z lekarzem prowadzącym leczenie, szczególnie osoby z niewydolnością nerek, wodobrzuszem, obrzękami czy gorączką. Jeśli osoba starsza przyjmuje jakiekolwiek leki, należy zadbać, aby popijała je wodą, co pozwoli uniknąć skutków interakcji. 

Do nawadniania można wykorzystywać nie tylko wodę (przegotowaną, niegazowaną mineralną i źródlaną), słabe napary herbat, kompoty owocowe, ale również buliony warzywne lub rozcieńczone chude rosoły, zupy, naturalne soki i koktajle warzywno-owocowe czy fermentowane napoje mleczne (maślanki, kefiry, jogurty). 

Aktywność fizyczna 

Ważnym elementem wspierającym żywienie seniora w trakcie choroby nowotworowej jest ruch. Ma on duże znaczenie dla przebiegu leczenia, ponieważ zmniejsza stan zapalny w organizmie, spowalnia utratę mięśni, a także – co bardzo ważne – poprawia apetyt, wspomaga trawienie i pracę jelit, zapobiega zaparciom. 

Wiele osób w starszym wieku stopniowo rezygnuje z aktywności fizycznej, a w czasie choroby nowotworowej dodatkowo ją zmniejsza ze względu na odczuwane osłabienie. Takie osoby częściej dotyka depresja, co jeszcze pogarsza sytuację. Osoby w starszym wieku należy zachęcać do utrzymania regularnej aktywności fizycznej. Seniorzy bardziej aktywni nie powinni rezygnować z ruchu, ewentualnie mogą zmniejszyć jego natężenie i częściej robić przerwy na odpoczynek. Osoby starsze, dotąd mało aktywne, odniosą korzyści z wprowadzenia nawet niewielkiego wysiłku w czasie terapii, np. codziennych spacerów czy gimnastyki. Natomiast dla starszych pacjentów niemogących samodzielnie wychodzić z domu pomocne będą proste ćwiczenia w łóżku, przy krześle czy balkoniku. Ważne, aby aktywność była dobrana do indywidualnych możliwości chorego i była regularna.